Hozirgi kunda  axborot kommunikativ texnologiyalari  rivojlangan bir paytda  bo‘g‘in  va uning qonun-qoidalari xususida bosh qotirishning unchalik ahamiyati yo‘qdek  tuyuladi. Negaki, ko‘pchilik qo‘lda yozishdan  ko‘ra, bir yo‘la kompyuterda yozishni  xush  ko‘rishadi. Kompyuter  orqali  yozganda esa  so‘zlar avtomatik  tarzda satrlarga  moslanadi va natijada,  so‘zlarni  bo‘g‘inga ko‘chirish borasida  inson miyasini ishlatishga ham hojat  qolmaydi. Bu - bir tomondan yaxshi, ya’ni qimmatli vaqt tejaladi, ikkinchi  tomondan esa, insonning lisoniy bilim va ko‘nikmalariga doir intellektual  qobiliyati sustlashishiga olib  keladi.

           So‘nggi vaqtlarda axborot texnologiyalari ta’sirida  ulg‘aygan  kenja  avlod  vakillari orasida yozma  ish  yozish  talab qilinadigan ijodiy topshiriqlarda  so‘zlarni bo‘g‘inga  ajratish masalasida  ancha savodsizlik holatlari ko‘zga tashlanadi. Masalan,  fransuz tili  bo‘yicha  til bilish darajalarining DELF/DALF sinovlarini  topshirishdagi yozma  ishlarning bajarilishida  yoshlarning so‘zlarni to‘g‘ri bo‘g‘inga  ajratish ko‘nikmalari mavjud emasligi  seziladi. To‘g‘ri,  so‘zlarni hech qanday bo‘g‘inga ajratmasdan ham yozish mumkin, lekin, bo‘g‘in  va uning tartib-qoidalari  har qanday  tilda ham  fonetika  sohasida  o‘ziga xos  muhim ahamiyat  kasb  etadi,  ya’ni u tilning fundamental  birligi, nutqning eng kichik segmenti, so‘zni tashkil etuvchi lisoniy unsur, artikulyatsion jihatdan bo‘linmas, biroq, fonemalarga ajraladigan birlik, so‘zning fonemalar o‘zgarishi yuz beradigan  qismi, versifikatsiya  uchun  asosiy manba hamda o‘qishni o‘rganishning asosiy  vositasi  sifatida talqin  qilinadi [E. Yu. Kustova: 67].

Tilshunoslik  fanida bo‘g‘in va uning ilmiy-nazariy  asoslariga bo‘lgan qiziqish  shu vaqtgacha  ancha  keng qamrovli  tarzda amalga oshirib kelingan. Xususan, Boduen do‘ Kurtune nomi bilan bog‘liq Qozon dorilfununidagi fonologiya maktabi, F. do‘ Sossyur nomi bilan bog‘liq Shvetsariya fonologiya maktabi, L.Sherba rahbarligidagi Sankt-Peterburg fonologiya maktabi, N.Trubetskoy rahbarligidagi Praga fonologiya  maktabi  kabi  ko‘plab mashhur fonologik  tadqiqotlar dargohlarining ushbu  sohaga  qo‘shgan hissalari benihoya  cheksizdir. Hozirgi kunda ham fonetika va fonologiya  muammolari ayrim tadqiqotlar  obyekti  sifatida tadqiq etilmoqda. Biz ham ushbu  maqolada fonetik  hodisalardan  biri sanalgan bo‘g‘in  nazariyasi va unga  asosan  fransuz  tilidagi   bir  bo‘g‘inli  so‘zlarning  umumiy  tahliliga    e’tibor qaratmoqchimiz.

Tilshunoslikda bo‘g‘in hodisasiga  nisbatan berilgan ta’riflar xilma-xilligi  ko‘zga  tashlanadi. Biz ushbu muammoga fransuz tili nuqtayi nazaridan, ya’ni ayrim   manbalardagi «syllabe» atamasiga berilgan  ta’riflar majmuiga diqqatimizni qaratmoqchimiz. Quyida ba’zi lug‘at va boshqa manbalardan olingan izohlarni keltirib o‘tamiz:

Ushbu  keltirilgan izohlardan shuni ta’kidlash  mumkinki, bo‘g‘in  tadqiqotchilar  tomonidan ikki xil  yondashuv  asosida, ya’ni til  sathi birliklari jihatidan hamda  artikulyatsion nuqtayi nazardan   ta’riflangan. Xususan, til  sathi birliklari  jihatdan  izohlanganda bo‘g‘in - fonema va so‘z o‘rtasidagi  yoki  so‘z va segment o‘rtasidagi fundamental oraliq fonetik birlik ekanligi,  artikulyatsion  nuqtayi nazardan esa  bir havo zarbi bilan hosil qilinadigan  bitta unli  yoki unli va undoshlar majmui sifatida tavsiflangan. Biz ushbu maqolada tadqiqotchilarning bo‘g‘in nazariyasiga bo‘lgan ikkinchi yondashuv, ya’ni artikulyatsion  nuqtayi nazardan e’tibor qaratgan  holda  fransuz tilidagi bir bo‘g‘inli so‘zlarning fonetik va semantik xususiyatlariga e’tibor qaratmoqchimiz. Xususan,  maqolada faqat bir havo  zarbi bilan  hosil qilinadigan  bir unli tovushli  leksik birliklar  inobatga olinadi. Mazkur   fonetik  muammo  maqola  doirasida ko‘rib  chiqilayotgani  bois  faqat   bitta harf, ya’ni fransuz tilidagi “A” harfi  misolida  tadqiq etmoqchimiz. Fransuz  tilidagi bir bo’g’inli so’zlarninig tahlili bo’yicha asosiy adabiyot sifatida  Paul  Robertning  2015-yilda Parijda nashr etilgan “LE PETIT ROBERT de la langue française” lug’atidan foydalanildi [P.Robert. Le Petit Robert].

               Bo’g’in - tovushlar yig’indisi,  fonetikada  talaffuzning  eng  minimal  birligidir.  Bo’g’in lingvistik xususiyatga ega bo’lib, tovush tizimidagi murakkab hodisa  hisoblanadi. Zavonaviy tilshunoslikda  bo’g’inga  quyidagicha ta’rif  berilgan: “Bo’g’in – bu tovush va nutq taktikasi o’rtasida oraliq pozitsiyani  egallagan fonetik - fonologik birlikdir” [V.N.Yartseva: 470]. Bo’g’in hosil qilishda unlilar asosiy vazifani bajaradi, ya’ni unli   tovushsiz bo’g’in yuzaga kelmaydi. Darhaqiqat, bo’g’inning asosini unli tovush tashkil etadi va shuning uchun ham unli tovush  bo’g’in hosil qiluvchi deb ataladi. So’zda qancha talaffuz etiladigan unli bo’lsa, bo’g’in soni ham shuncha bo’ladi. Masalan: supplémentaire  [syp-le-mã-tε:r] to’rt bo’g’inli, aigre [εgr] bir bo’g’inli.

Yuqorida ta’kidlanganidek, so’zlarni bo’g’inlarga  ajratishda unli tovushlarning  o’rni muhim ahamiyatga ega. Unli tovush bo’g’inning yagona muhim yadroviy elementidir. Fransuz tilida unli tovushlarning holati ikki xil ko’rinishda gavdalanadi, ya’ni  fonetik alifboda  transkripsiya  holatidagi fonetik tovush  va  orfografik alifbodagi grafik belgilar orqali ifodalangan  unlilar. Fonetik unlilar birgina bitta  tovushni  ifodalaydi. Grafik unlilar esa yakka yoki juft  ishlatilib, yozmada turli tovushlarni ifodalashi mumkin [Banque de dépannage linguistique https://bdl.oqlf.gouv.qc.ca/bdl]. Masalan:  eau so’zi  yozma  shaklda uchta  grafik unlilardan e-a-u hosil bo’lib, talaffuz qilinadigan yagona tovushni ifodalovchi  [o] belgisi orqali alifboga fonetik unli  sifatida  kiritiladi. Xuddi shunday, hautaine  ['otɛn] so’zi  ham  grafik jihatdan 5ta  grafik unli (a-u-a-i-e) dan  va akustik  jihatdan esa faqat 2ta fonetik unli [o-ɛ]dan iborat. Bu unli tovushlar bo’g’inlarni turlarga ajratishga  juda katta  yordam  beradi. Bo’g’indagi tovushlar tarkibi hamda unli va undoshlarning o’zaro joylashishi  bo’g’inni  ochiq va yopiq bo’g’inlarga ajratishga  yordam  beradi. Unli tovush bilan tugagan bo’g’in ochiq, undosh tovush bilan tugagan bo’g’in yopiq bo’g’in, deb ataladi. Masalan, AIS [ε]- ochiq bo’g’in; AIRE [εr]- yopiq b’o’g’in;

          Fransuz tilida ochiq bo’g’in  yopiq bo’g’inga nisbatan ko’proq uchraydi, ular tildagi umumiy bo’g’inlar sonining 80-85% tashkil qiladi,  deb  izohlangan [P.Mertens: 38]. Shu nuqtayi nazardan  kelib  chiqqan holda  fransuz tilidagi  “A” harfi  misolidagi  bir  bo‘g‘inli  so‘zlarning ochiq yoki yopiq  bo‘g‘inli  holati tahlil qilinganda fransuz tilida  mavjud “A” harfidagi  62ta bir  bo‘g‘inli  so‘zlardan faqat 5tasi ochiq  bo‘g‘in, qolgan 56tasi yopiq bo‘g‘in va 1ta so‘z, ya’ni AOÛT [u(t)]  so‘zi - [t] tovushining o‘qilish yoki  o‘qilmaslik holatiga ko‘ra oraliq  bo‘g‘in  sanaladi. Masalan:

Fransuz tilidagi “a” grafik unlisi nafaqat  ochiq -[a] va yopiq -[a] tovushlarini, balki  boshqa grafik  unlilar  bilan birikkan holda turli   unli  tovushlarni ifodalay  oladi. Masalan, au - [o],  ai - [ε], an - [ã], am - [ã]  tovushlari  shular  jumlasidandir. Bir bo‘g‘inli  so‘zlar  orasida “a” grafikasi faqat bir holatda  [u] unli  tovushini ifodalaydi, ya’ni  AOÛT [u(t)]  so‘zida.

“LE PETIT ROBERT de la langue française” lug‘atida “a” grafikasi bilan yoziladigan  so‘zlar  tarkibida ochiq-[a] tovushi  bilan boshlanadigan bir bo‘g‘inli   so‘zlar  17tani, [ã]  burun  tovush  bilan  11tani, ochiq [ε] tovush  bilan  10 tani, yopiq  - [a] tovushi bilan 9 tani va [o] tovushi bilan esa 5tani tashkil etadi. Fransuzcha  “a” grafikali  bir bo‘g‘inli  so‘zlar  orasida  ochiq-[a] tovushi eng  sermahsul tovushlardan  hisoblansa, [o] tovushi  esa  kamdan-kam   hollarda uchraydigan  tovush  sanaladi. Masalan:

Fonema mustaqil tarzda  leksik yoki grammatik ma’no  kasb etmaydi,  balki tilning muhim birliklarini (morfema va so’zlarni) farqlash va  aniqlashga xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan fransuz  tilidagi bir bo‘g‘inli  so‘zlarda undosh fonemalarning o’zaro kombinatsiyasi, ya’ni  so‘z tarkibidagi fonetik transformatsiya hodisasi  muhim leksik-semantik  ahamiyatga  egadir. Masalan,  bir fonema  ikkinchisiga   almashtirilsa,  boshqa  so’z  hosil bo’ladi. Quyida olib borilgan kuzatish natijalariga ko’ra shunday misollarni keltirish mumkin:

Bir bo’g’inli so’zlar o‘zlarining  morfologik xususiyatlariga ko‘ra rang-baranglik  kasb etadi. Jumladan, autre [otr] so’zining  uchta so’z turkumiga,  ya’ni  ot, sifat, olmosh so’z turkumlariga  mansubligi va so’zlarning aksariyat qismini ot so’z turkumiga xos so’zlar tashkil etishi  ahamiyatlidir. Bundan tashqari, sifat bilan birga onomatopik (tovushga taqlid) so’zlar ham ular orasidan o’rin olgan. Biroq, fe’l so’z turkumiga xos so’zlar “a” grafikali  bir  bo‘g‘inli  so‘zlar tarkibida  umuman uchramaydi. Quyida kuzatish natijalariga ko’ra shunday misollarni keltirish mumkin:

Bo‘g‘in strukturasi til fonetik tuzilishining  fundamental  asoslaridan  biri sanaladi [V.A.Feodorov: 30].  Bo’g’inni tashkil qiluvchi fonemalarning o’zaro kombinatsiya  qilinishiga  qarab bo’g’in strukturasi  aniqlanadi. Bu struktura fonologik hodisalarni ya’ni unlilarning kontekstual ko’rinishini aniqlashga imkon beradi. Bir  bo‘g‘inli   so‘zlar tarkibidagi  unli  va undosh  tovushlar  kombinatsiyasi  “a” grafik belgisi  ishtirokidagi 4 xil  struktur shaklni  tashkil  etadi, ya’ni  bir, ikki, uch va to‘rt fonemali struktur shakllar   shular  jumlasidandir (V / VC / VCC / VCCC) .  Ular orasida  uch va ikki komponentli  (VCC / VC)  bir bo‘g‘inli  so‘zlar  eng  sermahsul  shakl  sanalsa,  bir va to‘rt komponentli  (V / VCCC)   shakllar   juda  ozchillikni tashkil etadi.  Quyida olib borilgan tahlil natijalariga ko’ra shunday misollarni keltirish mumkin (bu yerda «C»- consonne, «V» voyelle) :

Fransuz  tilini o‘rganish jarayonida ot so‘z turkumiga  xos  so‘zlarning rodini aniqlash  muammosi  biroz murakkab  holatlardan  biri sanaladi. Masalan, fransuz tilida ham ikki xil rod, ya’ni  mujskoy va jenskoy  rodlari o‘zaro  farqlanadi.  Bu esa fransuz  tilidagi  aksariyat grammatik  jarayonlarni amalga oshirishdagi muhim kategoriyalardan biri bo‘lib  hisoblanadi [I.S. Golovanova:    http://irgol.ru/grammaticheskij-spravochnik].  Ba’zi tillarda, masalan, rus tilidagi otlarning  rodini aniqlashda maxsus qo‘shimcha ko‘rsatkichlari mavjudligi sabab  otlarning rodini aniqlash  vazifasi hech  qanday  muammo tug‘dirmaydi. Lekin, fransuz tilida  otlardagi  rodni   aniqlovchi maxsus muayyan  qo‘shimchalarning   yo‘qligi  ularni  yodda saqlash  yoki  mavjud  ayrim qo‘shimchalar orqaligina  aniqlashni  taqozo  etadi.  Odatda fransuzcha  otlar oldidan qo‘llaniladigan determinativlar ularning  rodini aniqlashga  yordam  beradi, biroq,   otlardan yozma  va  og‘zaki nutqda   to‘g‘ri   foydalanish uchun rodning ahamiyatiga  ancha  ehtiyoj  seziladi. Fransuzcha  bir bo‘g‘inli  so‘zlar  doirasida ham ushbu  muammoga   e’tibor  qaratishni   maqsadga  muvofiq deb  topdik.

            Fransuz tilidagi “a” grafikasi bilan  boshlanadigan  bir  bo‘g‘inli  so‘zlar  rodini aniqlashning  aniq  muayyan qoidasi  mavjud  emas. Biroq, ayrim tahlil  ishlari  orqali  ularga xos  rod xususiyatlari  bo‘yicha  ba’zi  aniqliklarni   keltirish  mumkin.  Buning uchun “a” grafikali  bir  bo‘g‘inli  so‘zlar  ikkala  rodda  taqqoslangan  quyidagi jadvalga  e’tibor  qilaylik.  Unda  ikkala roddagi bir bo‘g‘inli  so‘zlarning  qanday undosh tovushlar bilan  tugashi  kuzatilgan va  bunda (*) – belgisi orqali  shunday  undosh bilan  tugovchi  bir bo‘g‘inli  yolg‘iz  so‘zlar  keltirilgan:

Ushbu  jadvaldan  quyidagicha  xulosaga   kelish mumkin.

Fransuz  tilidagi   “a”  grafikali bir bo‘g‘inli  so‘zlar  quyidagi hollarda  mujskoy  va jenskiy  rod  sanaladi:

Tilning  lug’aviy tarkibi – barqaror elementlar birligidan tashkil topib, turli  xil yo’llar bilan yasalgan yangi tushunchali leksik birliklarga izoh berishdir [L.Charliac., A. Motron: 34].  So’zlarning lug’atlarda mavjudligi – bu so’zlar tilning leksik-semantik sistemasiga kirib borishi va qaror topishini ifodalaydi. Lug’atlardagi mavjud so’zlar  til va jamiyat evolyutsiyasi,   so’zlarning etimologiyasi va tuzilishi haqida fikr yuritishga da’vat etadi. Bir bo’g’inli so’zlarning  lug’aviy tarkibida zoologiya, botanika, matematika sohalariga oid bir qancha so’zlarni uchratish mumkin. Masalan:

Bundan  tashqari,  ular  orasida ingliz (ACE -[εs],  ACRE - [akr]),  qadimiy niderlandiya (ALE - [εl]), grek (ANGE - [ãʓ], ANTRE -  [ãtr], APHTE - [aft]), nemis (ASPE - [asp]) tillaridan  o’zlashgan  so’zlar ham  juda ko‘pchilikni  tashkil etadi.  Fransuz tilidagi  «a» grafikali bir bo‘g‘inli  so‘zlarning  bunday leksik-semantik  xususiyatlari alohida  tadqiqotni  talab etadi. Shu  boisdan keyingi izlanishlarimizda ularga xos  leksik  va  funksional-semantik jihatlar  xususida  mulohaza  yuritamiz.

Ushbu maqolaga xulosa  tariqasida quyidagilarni qayd  etish mumkin:

1. Bo‘g‘in nazariyasi tilshunoslikda, asosan, ikki xil  yondashuv,  ya’ni til  sathi birliklari va  artikulyatsion nuqtayi nazardan   tavsiflangan  bo‘lib, u - fonema va so‘z o‘rtasidagi  yoki  so‘z va segment o‘rtasidagi fundamental oraliq fonetik birlik  ekanligi  hamda  bir havo zarbi bilan hosil qilinadigan  bitta unli  yoki unli va undoshlar  majmui  sifatida talqin  qilinadi.
2.  Fransuz tilida unli tovushlarning holati ikki xil ko’rinishda aks etadi va ularning biri  fonetik  alifboda  transkripsiya  holatida, ikkinchisi esa orfografik alifbodagi grafik belgilar orqali ifodalanib, fonetik unlilar birgina bitta  tovushni  ifodalasa,  grafik unlilar esa yakka yoki juft  holatda   ishlatilib, yozmada turli tovushlarni ifodalaydi.
3. Fransuz tilidagi “a” grafik unlisi  bir bo‘g‘inli so‘zlarda   [a], [o], [ε], [ã]  va  [u] unli  tovushlarini prepozitiv  holatda ifodalaydi va  ularning aksariyati yopiq  bo‘g‘inli so‘zlar hisoblanadi. Ular   orasida  [a]  tovushi    eng  sermahsul tovushlardan  hisoblansa, [o] tovushi  esa   eng  kam  uchraydigan  tovush  sanaladi.
4. Bir bo’g’inli so’zlar,  asosan,  ot  so‘z turkumiga xos  bo‘lib,  ularning rodini aniqlash bo‘yicha  bir bo‘g‘inli  so‘zlarning qanday  tovush bilan  tugashi, ya’ni  jarangli va jarangsiz undoshlar  yoki sonantlar  bilan  tugashi  ahamiyatlidir.

Bir bo’g’inli so’zlarga xos bunday  xususiyatlar  har  biri  alohida ilmiy izlanishni  talab etadi va bunday izlanish natijalari tilshunoslik  muammolariga asoslangan fonetik, leksik, semantik  va struktur  xususiyatlarni ochib  berish imkonini  beradi.