Тилнинг луғат бойлиги ички ва ташқи омиллар билан бойиб боради. Ташқи омил орқали сўз ўзлаштириш бевосита ва билвосита йўллар ёрдамида амалга оширилади. Бевосита сўз ўзлаштиришда асосий ролни мулоқот ўйнайди. Ундан ташқари дипломат, савдогар, саёҳатчиларнинг кундалик дафтарлари, хотиралари, ҳисоботлари ва хатларни ўзаро ёзишиши ҳам алоҳида аҳамиятга эга.

Билвосита сўз ўзлаштириш эса маълум бир тилнинг воситачи бўлиши орқали юзага келадиган жарёндир.

Туркий сўзлар ҳам, юқорида таъкидлаганимиздек, инглиз тили лексикасига тил алоқалари натижасида бевосита ва билвосита йўллар билан ўзлашган.

Билвосита инглиз-туркий тил алоқалари деганда биз воситачи тил ёрдамида амалга ошириладиган  икки тил соҳибларининг тил алоқаларини тушунамиз.

Тадқиқ қилинган материал шуни кўрсатадики, воситали туркизмлар инглиз тилига француз, рус, итальян ва немис тиллари орқали ўзлашган. Қуйида биз инглиз тилига туркизмларнинг ўзлашишига сабабчи бўлган воситачи тиллар ва туркизмларни кўриб ўтамиз: 

1. Француз тили орқали инглиз тилига қуйидаги туркизмлар ўзлашган:

chagrin, nargile, palanka, porte, sultan, gaunch, dolmanette, jannissary, caracal, chebek,tandoar, timariot, turquoise, uhlan, vampire, jackal, kheding, koumiss, martagon, odalisque, ottoman (sofa), pic,cham, sais, seraph, dey, caique, caftan ва бошқалар.

2. Рус тили орқали ўзлашган туркизмларга эса қуйидагилар киради: arsheen, astrakhan, aul, atabeg, altai, altaite, burka, balkar, barchan, bogatur, beg, boyar, leman, kibitka, kurgan, kulak, saiga, saffiari ва бошқалар.

3. Итальян тили орқали инглиз тилига қуйидаги туркий лексик бирликлар ўзлашган: seraglio, bezesteen, bergamot, kiosk, sultana, sultanin, mahone, oke ва бошқалар.

4. Немис тили орқали инглиз тилига келиб чиқиши туркий тиллардан бўлган қуйидаги сўзлар кирди: shabracke, trabant.

5. Испан тили орқали: bocasin.

6. Лотин тили орқали: сaramoussol, caragana

7. Серб-хорват тили орқали: ban, banat, banal.

Типологик жиҳатдан инглиз тилида туркий ўзлаштирмаларнинг бутун луғат фондини бевосита тил орқали ўзлаштирилган, маълум даражада ассимиляцияга учраган туркизмларга ҳамда воситачи тил орқали ўтган, аммо ўзининг асл шакли ва маъносини ўзгартирмаган, яъни ассимиляцияга учрамаган сўзларга ажратиш мумкин.

Туркизмларнинг айрим қисми ўзининг туркий тилдан келиб чиққанлигини шунчалик сақлаб қоладики, буни ҳатто лингвист бўлмаган шахс ҳам аниқлай олади. Буларга қуйидаги сўзларни мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин: koumiss, Bukeef, orta juz, kalim, kok-saghyz, aksakal, airan, odalisque, nargile ва бошқалар.

Туркизмлар бу гуруҳининг фарқ қилувчи жиҳати шуки, улар воситачи тилда янги маъноларни қўлга киритмайди ва инглиз тилига дастлабки туркий маъно билан ўтган. Ҳақиқатан, aul сўзи инглиз тилига рус тили орқали, туркий халқларнинг ҳаёти учун характерли бўлган “қишлоқни” билдириш учун кириб келади. Масалан:

“Nо”, said the guide, “we will go to Kalenderhana, and then from my aul to the fort” [8, 234].

Бу туркизмлар ҳам қабул қилувчи (рецептор) тилда (инглиз), ҳам воситачи тилда (рус, француз, итальян ва б.) қўлланилиш соҳалари билан ҳам ажралиб туради. Улар фақат туркий воқеликнинг тушунчалари ва ҳодисаларини ифодалаш учун қўлланилади. Ҳақиқатан, масалан, “kalim” (келин учун қалин пули) туркий халқларнинг ҳаёти учун характерли ва қозоқ, қирғиз ва бошқа туркий халқларнинг турмушини таърифлашда қўлланилади.

“Remember”, said the father, that the kalim is not paid and that you cannot stay with her in the sight of a husband" [7, 252].

Бундай турдаги туркизмлар ҳам инглиз тилида, ҳам воситачи тилда туркий халқларнинг турмуши ва ҳаётини тасвирлаш муносабати билан пайдо бўлган. Француз тили орқали инглиз тилига chibouk, narghile, odalisque ва бошқа сўзлар шу тариқа кириб келган.

“From sunrise to sunset the Koran forbids the tasting of food or drink, or even the indulgence of the pipe: which last is a dreadful privation to a people from whose lips the amber mouthpiece of the chibouk or narghile is rare­ly absent”. [10, 119]

Инглиз тилига француз тили орқали кириб келган туркизмларнинг катта қисми француз тилининг ҳам фонетик, грамматик, ҳам семантик жиҳатдан таъсирини бошдан кечирмади, яъни фонетик, грамматик ва семантик ассимиляцияга учрамади. Уларга sultan, janissary, caracal, сhebek, fandour, timariot, koumiss, narghile, cham, caftan каби сўзларни киритиш мумкин. Бу туркизмларнинг француз тилида қўлланилиш соҳаси маълум тематика билан чегараланганлигига боғлиқ бўлиши мумкин. Улар маълум стилистик мақсадларда, чунончи, матнга маълум маҳаллий колорит бағишлаш мақсадида ишлатилган.

Бавосита туркизмларнинг бошқа гуруҳи инглиз тилига воситачи тил орқали ўзлашган сўз лексик ҳамда семантик ассимиляцияга учраган. Масалан, dolmanette сўзига эътибор қаратсак, унга воситачи тилнинг (француз тили) семантикаси ва формал томони таъсир қилди ҳамда инглиз тилига энди янги семантик қамров билан кириб келди:

A small or short dolman; French pattern Dolmans; New Dolmanettes, etc. [11]

Баъзи бир ҳолларда айрим туркизмлар инглиз тилига француз тили орқали кириб келиб, сўзнинг шаклида французча таъсирни сақлаб қолган. Масалан, chibouque, odalisque, kiosque ва б.

Лекин шуни алоҳида айтиш керак-ки, инглиз тилига воситачи тил, жумладан, француз тили орқали ўзлашган маълум сўзлар фонетик ассимиляциясига учраса-да, уларнинг семантик қамрови аслидагидек қолади ва улар воситачи тилда (француз тили) ҳам, манба тилда (инглиз тили) ҳам турк воқелигини акс эттириш учун қўлланилади.

Иккинчи гуруҳнинг кўпчилик туркизмлари воситачи тилнинг тизимига шунчалик мустаҳкам кириб борганки, уларнинг туркий тиллардан келиб чиққанлигини фақат этимологик таҳлил асосида аниқлаш мумкин.

Мисол учун, инглиз тилига рус тили орқали кирган, бир вақтлар қадимги рус тили томонидан туркий тиллардан ўзлаштирилган баъзи бир воситали туркизмлар рус тили тизимига шунчалик чуқур кириб бордики, ҳатто кейинчалик рус тили соҳиблари томонидан бошқа тилга оид сўзлар сифатида ҳис қилинмайди. Булар қаторига “аршин”, “лиман”, “курган”, “кулак”, “сафьян”, “бояр”, “бурка”, “богатырь”, “казак” каби сўзларни мисол қилиш мумкин. Булар ичида богатырь, курган, лиман ва б. биринчи қадимий рус ёдгорлиги “Слово о полку Игореве” да қўлланилган.

Юқорида санаб ўтилган туркизмлар тилга шунчалик сингиб, тил эгаси томонидан туркизмлиги сезилмай қолдики, улар рус луғат фондининг лексемаларига айланди. Инглиз тилида улар рус табиати, моддий маданияти, Россия давлат тузумига хос жиҳатларни акс эттиради. Масалан, altyn, boyar, cossack, astrakhan, kibitka, tarantas, calpack ва бошқалар шулар жумласидандир.

Бундай туркизмлар кўпчилик қисми XVI аср рус давлатининг ҳаёти, турмуши ва урф-одатларини тасвирловчи Г.Флетчернинг асарида учрайди [9].

Cabaсk

“In every great towne of his Realme he hath a Caback or drinking house, where is sold aquavita (which they call Russe wine), meat, beere, etc.” [9, 44].

Alteen

“Of all these grains the country yieldeth very sufficient with an over plus quantitie, so that wheat is sold some­time for two altееns or ten pence starling the chitfird, which maketh almost three English bushels” [9, 14].

Россияни таърифлашга бағишланган В.Тукнинг уч томли асарида ҳам шундай хусусиятга эга туркизмлар учрайди [12, 321].

 Бу китобда В.Тук ҳам рус халқини тасвирлаш билан боғлиқ бўлган туркизмларни, ҳам туркий воқеликни акс эттирадиган сўзларни қўллайди. Масалан, horde, khulan, kibitka, astrahhan, saffian, alabuta-feeds, kozak ва бошқалар.

Saffian

“The saffians are dyed in Astrahhan of 3 colours, red, yellow and black but only in the two first colours, and especially in the red is the astrahhan saffian work fa­mous” [12, 321].

Kibitki

“So long ago as the year 1673 they put themselves, 5000 kibitkies (tents or families) in number who were then or the river Ural, and did homage, to the Russian empi­re” [12, 29].

Khulan

“One other animal, which seems to form a middle species between the horse and the ass, is the Khulan, which is exceedingly fleet, and likewise of an untamable feroci­ty. The khulans go in monstrous droves especially in spring, when they take”. [12, 31]

Инглиз тилидаги воситали туркий лексик элементларни кўриб чиқиш муносабати билан бундай турдаги туркизмларни қачон воситачи тилнинг мансублиги, қачон йўқлиги деб ҳисоблаш ҳақидаги савол пайдо бўлади. Воситали туркий лексик элементлар учта шартли босқичлардан бирин-кетин ўтади: A – манба тил (туркий тиллар); В – воситачи тил (фран­цуз, итальян, яъни қардош бўлмаган бутунлай қандайдир бир тил); С – рецептор тил (инглиз тили).

Бизни В босқичида, яъни воситачи тилда содир бўладиган туркий лексик элементларнинг ўзгариши қизиқтиради. Тадқиқ қилинган материал кўрсатадики, туркий лексик элементларнинг айрим қисмида семантика барча уч босқичларда ўзгармай қолади. Булар “кезиб юрадиган, сайёр” деб аталувчи туркизмлардир, улар бир тилдан бошқасига ўтади ва ўзида манба тилнинг “изларини” олиб юради, улар кўпинча ўзига хос маҳаллий реалиияларни билдиради (aul, aksakal, koumiss, odalisque, orta juz, chibouk, narghile, janussary, pic, timariot ва б.). Бундай ҳолларда энг муҳим белги семантик принцип ҳисобланади. Формал жиҳатдан  В тилга (воситачи тилга) яқин кўп сўзлар, семантик жиҳатдан бевосита А тилни (манба тилни) кўрсатади; улар билан шу маъно боғлиқки, бу маъно уларда С тилга (рецептор тилга) ўзлаштириш пайтида аниқланган маънодир. Бу ҳолда В тил (воситачи тил) формал воситачи тил сифатида, яъни В тил фақат узатувчи тил сифатида хизмат ўтайди.

Инглиз-туркий тил алоқалари натижасида сўз ўзлаштириш  бевосита ва билвосита тил алоқалари орқали пайдо бўлган. Бу воситалар туркий лексик элементларни инглиз тилининг луғат таркибига киришида муҳим аҳамият касб этди.

Инглиз-туркий тил алоқалари, шунингдек, воситали (яъни воситачи тил орқали) йўл орқали ҳам содир бўлган. Воситачи тиллар сифатида, юқорида таъкидлаганимиздек, француз, рус, немис, итальян, испан ва бошқа баъзи бир тиллар) хизмат қилган.

Воситали туркий лексик ўзлаштирмаларнинг бир қисми манба тил (туркий тиллар) билан контекстуал (маъновий) алоқани сақлаб қолиб, воситачи тилда семантик ўзгаришга дучор бўлмаган. Воситали туркий лексик ўзлаштирмаларнинг бошқа қисми воситачи тилда янги семантик қамровни олиб, манба тил билан мазмунан алоқани йўқотган.