Page 10 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

СИНТАКТИК СЕМАНТИКА ВА МАТН ШАКЛЛАНИШИ ҲАҚИДА
БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР

Турниязов Неъмат Қаюмович,
СамДЧТИ профессори

Таянч сўз ва бирикмалар: синтактик семантика, трансформация, дистрибутив
таҳлил, локутив акт, иллокутив акт, перлокутив акт, предикат, аргумент, пропозиция,
макропропозиция, ҳукм, мураккаб ҳукм.

Дастлаб шуни таъкидла-моқчимизки, изоҳ талаб қилмайди. Бироқ садоқатли
кўп йиллар давомида тилшунослик душман деб бўлмайди.
структурализм ғоялари таъсирида Назаримизда, эслатиб ўтилгани каби
тараққий этди. Структурализм, албатта, омиллар ҳисобга олингани боис, ўтган
фанимизда кўпгина муаммоларни ижобий асрнинг 60-йилларига келиб,
ҳал этишга катта ҳисса қўшди. Буни инкор тилшуносликка доир ишларда семантика
этиб бўлмайди. Лекин шу билан бирга, тушунчасига жиддий аҳамият берила
айтиш лозимки, синтактик бошлади [2.5]. Н.Д.Артюнова бу даврни
структураларнинг ва умуман, тилнинг семантикага ҳужум қилиниши (штурм)
семантик жиҳатларини ўрганиш назардан даври деб атаганида ҳақли эди [3.6] .
четда қолиб кетди. Буни ҳатто Бугунги кунда синтактик семантика
структурализм оқимининг йирик масаласи ҳам тадқиқотлар кун тартибига
намояндаларидан бири Наум Хомский ҳам қўйила бошлади. Бироқ синтактик
тан олиб, трансформацион назарияни семантикани автоном ҳолатда яшайди деб
семантика тушунчасидан ҳоли тарзда тушунмаслик лозим, зотан, у лексик
қўллаб бўлмаслигини эслатиб ўтган эди семантика билан ва ҳатто фонетик
[1.416-422]. қоидалар билан узвий боғланган ҳолда
Дарҳақиқат, трансформация деганда, воқеланади. Фикр далилини гапнинг ѐхуд
муайян синтактик структуранинг ўзи матннинг пропозитив структурасида
асосланаѐтган структурадан мазмуний кўришимиз мумкин.
жиҳатдан фарқ қилмаслиги ҳақидаги Ҳар бир пропозитив структура
тушунчани англамоқ лозимлиги муайян предикатга таяниши табиийдир.
тадқиқотлар кун тартибига киритилди. Предикат туб структурани тақозо этади.
Фақат трансформацияда эмас, ҳатто Туб структура эса, ўз навбатида, семантик
дистрибутив таҳлилда ҳам семантика ѐхуд тафаккур структураси демакдир.
муҳим аҳамият касб этади, деб ўйлаймиз. Предикатнинг ўз аргументлари билан
Бунинг далилини фонетик дистрибуцияда муносабати ана шу семантик ҳолатга
ҳам, лексик дистрибуцияда ҳам кузата таянган ҳолда пропозитив структурани
оламиз. Масалан, муайян фонемаларнинг ташкил қилади. Матн мақомидаги
бир дистрибуцияда келиши биринчи мураккаб синтактик қурилмаларда эса
навбатда маъно билан боғлиқ бўлиб, бирдан ортиқ пропозитив структуралар
уларнинг ўринларини алмаштириш қийин, муносабатидан вужудга келган
зотан, фонемаларнинг синтагматик макропропозитив структурани кўрамиз.
боғланиши стихияли равишда рўй Айни пайтда ҳам предикатларнинг
бермайди. аргументлар билан муносабатидан
Лексик бирликлар дистрибуциясида семантик инвариантлар ҳосил бўлади. Бу
ҳам бундай ҳолатни кузата оламиз. Мисол ўринда, албатта, прагматиканинг локутив
тариқасида дўст, душман ва садоқат акти ҳам фаол иштирок этади. Мазкур акт
сўзларини олайлик. Бунда дўст ва садоқат фонетик қоидалар доирасида фаоллик
сўзлари бир дистрибуцияда кела олиши

9