Page 6 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

REPORTS МАҚОЛАЛАР

SINTAGMA FONETIK HODISAMI?

Turniyazov Ne’mat Qayumovich,
SamDCHTI professori

Kalit so‘zlar: sintagma, ichki sintagma, tashqi sintagma, aniqlovchi-aniqlanmish, ritmik
guruh, sintagmatik munosabat, molekula.

Sintagma nutqimizning kichik birligi S.O.Karsevskiy hatto ushbu ifodadan
sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois sintagma ta’rifini berishda foydalangan:
tilshunoslik adabiyotlarida bu haqda e’lon «Aniqlovchi-aniqlanmish munosabatini
qilingan tadqiqot ishlari anchagina. Biroq sintagma deb atash mumkin» [2,24].
shuni ham aytish kerakki, olimlar o‘rtasida S.O.Karsevskiy sintagmani ichki va
uning lingvistik maqomi haqida bildirilgan tashqi deb ataluvchi ikki turga bo‘lib
fikr va mulohazalar mushtarak emas. Ba’zilar o‘rganishni tavsiya etadi: водовоз, домик,
uni fonetik hodisa deb ta’riflasalar, boshqalari медвежёнок – ichki sintagmalar; маленький
bu o‘rinda grammatik (sintaktik) hodisani мальчик, мальчик читает, читает книгу,
ko‘radilar. Quyida ana shu masala haqida большую книгу –tashqi sintagma [2,24].
batafsil so‘z yuritamiz. S.O.Karsevskiyning sintagmaning
Sintagma tushunchasi dastlab F.de lingvistik maqomi xususida aytgan
Sossyur ta’limotida qo‘llanilganini ko‘ramiz. mulohazalari ham F.de Sossyur ta’limotiga
Olim birinchilardan bo‘lib, assotsiativ asoslanganini ko‘ramiz. Biroq L.V.Sherba
(paradigmatik) va sintagmatik munosabatdagi sintagmani fonetik hodisa sifatida talqin etadi:
til birliklari haqida fikr bildirgan edi va shu «…bir yoki bir necha ritmik guruhlardan
jarayonda sintagma termini ham ilmiy tashkil topib, nutqda alohida ma’no
iste’molga kiritiladi. F.de Sossyur sintagmani butunligini ifoda etuvchi fonetik birlikni men
quyidagicha ta’riflaydi: «…nutqda so‘zlar sintagma deb atayman» [3,81].
tilning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qo‘llanilishiga L.V.Sherba bu o‘rinda, asosan, fransuz
asoslangan holda, bir-birlari bilan tilshunosi M.Grammon ortidan borganligi
munosabatga kirishadi. Bunda ular biri izoh talab qilmaydi. Bu haqda so‘z
ikkinchisidan keyin bog‘lanishli holatda yuritganida A.A.Reformatskiy
keladi. Aynan ana shu hodisa sintagmani L.V.Sherbaning fikriga mutlaqo qarshi
taqozo etadi. Shunday qilib, sintagma har chiqadi: «Mazkur masala xususida so‘z
doim kamida ikki birlikning o‘zaro yuritilganda shuni ta’kidlash joizki,
munosabatidan tashkil topadi» [1,155]. intonatsiya sintaktik hodisa emas. Sintaktik
F.de Sossyur quyidagi misollarni birlik – so‘z birikmasi, masalan, intonatsiyaga
keltiradi: re-lire «qayta o‘qimoq», contre tous mutlaqo ega emas, gap esa bunday
«hammaga qarshi», lavie humaike «inson xususiyatni faqat fraza orqali kasb etadi.
hayoti», s’il fait beau temps, nous sortirons Demak, o‘zicha u ham intonatsiyaga ega
«Agar havo yaxshi bo‘lsa, biz sayrga emas. Shu bois, sintagma terminini
chiqamiz» [1,155]. intonatsiya bilan bog‘lash mutlaqo noo‘rindir.
Ko‘rinadiki, sintagma bir so‘z bilan, M.Grammon, uning ortidan esa L.V.Sherba
so‘z birikmasi va hatto murakkab sintaktik bu masalani boshi berk ko‘chaga kiritib
qurilma bilan ifodalanishi ham mumkin. qo‘ydilar» [3,18-19].
Ammo mazkur obyektlarning har birida Biroq shuni ham aytish kerakki,
aniqlovchi-aniqlanmish munosabati o‘z L.V.Sherbaning sintagma haqidagi g‘oyalarini
ifodasini topmog‘i lozim. Bu juda muhimdir. V.V.Vinogradov davom ettirdi. Uning fikriga
ko‘ra, sintagma deganda, intonatsion va

5