Page 15 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

эканлигини бекорга таъкидлагани йўқ топадиган бошқа билим турларидан
(Fowler 1997:2). Онгнинг матндаги бошқа унчалик даражада фарқ қилмайди.
бир мақоми услуб намоѐн қилаѐтган Албатта, тил алоҳида ва фақат инсонга хос
муносабатда кўринади ва киноянинг бўлган когнитив қобилиятдир, ундан
таржимасида алоҳида аҳамиятга эга, чунки фойдаланиш махсус малака ва
воқеликка бўлган асл муносабат йўқолган кўникмаларга эга бўлишни талаб қилади.
тақдирда таржима тамоман ўзгариб кетади. Бажарилган тадқиқотлар натижалари
Илмий адабиѐтларда келтирилган гувоҳлик беришича, лисоний қобилиятни
бир мисолни олайлик: Ja, dann wird deutsch умумий концептуал структуралар
gesprochen… /Wirsind doch wieder wer. доирасида тавсифлаш мумкин. Бинобарин,
Немис шоири фон Торне қаламига мансуб категориялаштириш воситасида олам
ушбу шеър қатори ―Биз яна немис тилида лисоний қиѐфасини шакллантириш
сўзласак..... Биз яна кимдирмиз‖ умумий (гештальт) идрок, ментал
мазмунида англашилганида Иккинчи тасаввур, маданият, аҳамият кабиларни
Жаҳон урушидан кейинги даврда қамраб олади (Croft and Cruse 2004:2-3).
немисларга бўлган муносабат Лисоний тузилмаларни яратиш ва
ўзгараѐтганлигига, эндиликда ―кўпчилик‖ уларни мазмуний англашда ментал
ўзини ҳеч нарса бўлмагандек тасаввур яширин тафаккур ролини ўташи
тутаѐтганлигига ишора мавжуд (Sebald масаласига олдинроқ тўхтатилган эдик.
2003:41-42). Келтирилган шеър Таниқли фаранг мантиқшуноси
таржимасида dаnn wird deutsch gesprochen изоҳланаѐтганидек, лисоний шакллар
ибораси мазмунидаги кинояни сақлаш ―когнитив айсбергнинг фақат кўзга
муҳимдир. Зотан ушбу киноя тагида ташланадиган учидир‖ (Fauconnier 1997)
ҳақиқатни яшириш мақсади турибди. ва лисоний фаолиятга киришаѐтганимизда,
Мабодо ―очиқ гапириш‖ ѐки ―она тилида у табиий ѐки ижодий руҳда бўлишидан
гапириш‖ маънолари фаоллашса таржима қатъи назар, беихтиѐр кенг кўламдаги
ўз аҳамиятини йўқотади. когнитив заҳирага мурожаат қиламиз.
Когнитив тилшуносликда олдинга Турли тавсифларни олаѐтган заҳира
сурилаѐтган фаразлардан бири лисоний унсурларининг барчаси матнда муаллиф
қобилиятнинг тафаккур, онгдан жудо ѐки сўзловчи мақомини олувчи
қилиб бўлмаслиги ҳақидадир. Инсон концептуаллаштирувчи шахс
когнитив тизимида лисоний шакллар фаолиятининг таркибий қисмларига
идрок билан боғлиқ бошқа ҳодисалар айланади. Оқибатда, ҳар қандай лисоний
(перцепция, эмоция, категориялаштириш, шаклда маълум бир когнитив
мавҳумлаштириш каби) билан структуранинг изи қолади. Фаранг
уйғунлашган ҳолда ҳаракатга келади ва шу мантиқшуносининг ѐзишича, когнитив
боис лингвистик таҳлилда биз инсоннинг структуралар алоқага киришувини алоҳида
тафаккур қобилиятига оид ҳодиса, ҳудудлар, марказлар (domains) ўзаро
ҳолатларни инобатга олишимиз керак муносабати таъминлайди ва бу ҳудудлар
бўлади. Барча когнитив имкониятлар лисоний тузилмалар таркибидан ўрин
лисон билан муносабатга киришади ва шу олмасдан, балки когнитив структуралар
муносабат доирасида лисоний-тафаккур қарамоғидадир. Тил эса ушбу
ҳаракатлари фаоллашади. Тил ва когниция структуралар атрофида фаолият кўрсатади
ўртасига қўйиладиган ҳар қандай девор (Ўша асар, 13 бет).
сунъий ҳамда Берлин деворидек лойи Когнитив қолипларнинг таржима
пухта эмас, доимо нурашга тайѐр. Тилни таҳлилига татбиқ қилиниши соҳада
билиш, уни ўзлаштириш ва ундан ҳукмрон бўлиб келган айрим ғояларни
фойдаланишга оид муаммолар доим қайта кўриб чиқишга ундайди. Жумладан,
тилшуносликнинг диққат марказида. таржима амали аслиятдаги маънони бошқа
Лисоний билимнинг таркиб топиши ва тил шаклига ўтказишдан иборат эканлиги
ундан фойдаланиш амалиѐти онгда қўним ҳақида қачонлардан буѐн такрорланиб

14