Page 11 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

намунавий билим тузилмаларини 221). Ҳақиқатан, олам, матн ва лисон
англатадилар. Бу тузилмалар, биринчидан, ўртасидаги мураккаб ва кўп тармоқли
ташқи олам объектлари ҳақидаги билимни муносабатларни маълум намуналар
категориялаштириш учун хизмат қилса, асосида тасвирлаш мумкин. Дискурсда бу
иккинчидан, олам лисоний қиѐфасини муносабатлар турли босқичларда акс
шакллантиришда, яъни ўзлаштирилган топади.
билимни лисоний воқеалантиришда ―таянч Схемаларни уч турга ажратиш
нуқта‖ вазифасини ўтайди (Сафаров амалиѐти мавжуд: а) кучайтирувчи схема
2006:60). Тафаккур бирликлари бўлган (reinforcing shemata); б) сақловчи схемалар
ушбу тузилмалардан, айтилганидек, матн (preserving shemata); в) янгиловчи схемалар
яратилишида ҳам ―қурилиш материали‖ (refreshing shamata). Ушбу турдаги
сифатида фойдаланилади. Шундай схемалар фаоллашувида бажариладиган
намунавий тузилмалардан бўлган схемалар амаллар ҳам ўзига хос: мавжуди
(shemata), Г.Кукнинг наздида, маълум бир бузилиши, янгиси тузилиши ва
дискурсда баѐн қилинаѐтган воқеа- мавжудлари ўртасида янги боғланишлар
ҳодисанинг мазмуни ва мақомини пайдо бўлиши мумкин (Cook 1994:191).
олдиндан белгилайди ва бунда алоҳида Дискурснинг бажарадиган асосий
лисоний бирликлар ѐки контекст ―калит‖ вазифаси ўқувчининг схемаси, яъни олам
вазифасини бажаради (Cook 1994:90-91). ҳақидаги тасаввурида ўзгаришлар ҳосил
Бундан кўринадики, таклиф қилишдир. Бу эса, ўз навбатида, матн ва
қилинаѐтган назарияда матн яратувчи ва ўқувчи онги ўртасидаги муносабатларни
унинг реципиентлари қай йўсинда билим эътиборга олишга чақиради.
тузилмаларини матн тузилишининг ментал Шундай қилиб, Г.Кукнинг меъѐрий
қолипларига айлантирилиши ва улардан чекиниш ва унга амал қилишни эътиборга
ахборот узатишда фойдаланиши оладиган назарияси таржимашуносликда
амалиѐтини тавсифлаш биринчи ўринда тез-тез мурожаат қилинадиган
туради. эквивалентлик тушунчаси изоҳига
Ушбу назариянинг асосий талаби қулайлик туғдиради. Алоҳида бир матн
матнни тушунишни структуралар, ўқувчи онгида турли схемаларни ҳосил
режалар, мақсад, мавзу каби схема қилиши мумкин ҳамда бундай турли–
бочқичларининг ўзаро тартиблашувидан туманлик кўпинча ўқувчининг қайси тил
ташкил топишини намойиш қилишдир. соҳаси ва қандай маданият вакили бўлиши
Матнни яратиш ва қабул қилиб тушуниш билан изоҳланади. Таржимон учун
ушбу босқичлар ўртасида турли универсал, барча учун умумий
кўринишдаги боғланишларни тақозо этади. схемаларни, маълум маданият, ижтимоий
Жумладан, бир босқичдаги гуруҳ, алоҳида шахсларга хосларидан
тушунмовчилик бошқасига ҳам таъсир ажратиш муҳимдир. Бир хил шароитлар,
кўрсатади. Худди шу боғланишлар матн ҳаракатлар замирида турлича идрок юзага
мазмуни когерентлигини таъминлайди. келиши ва лисоний воқеаланишлар
Г.Кук схемани ҳаракатчан намуна, фаоллашуви мумкинлигини доимо кузатиб
қолип кўринишида тасаввур қилиш борамиз. Бундай фарқлар таржима матни
тарафдори. Рус формалистларининг матн билан танишаѐтган ўқувчи учун кутаѐтган
таркибидаги чекинишлар (―остранение‖) меъѐрдан чекиниш кўринишини олади ва
ғоясига таянган бу олим, ―схема‖ ушбу чекинишлар маданиятлараро
тушунчасини матн ва лисоний мулоқот жараѐнида йўқотилгани маъқул.
структураларни қамраб олувчи матн ва тил Бунинг учун таржиманинг сифати
схемаси ҳисобидан бойитишга ундайди аниқланиши ҳамда баҳоланиши лозим.
ҳамда бир босқичдаги намунага риоя Аввалроқ айтилганидек, таржимани
қилиш ва ундан чекиниш иккинчисида ҳам баҳолаш учун фақат матн тузилишининг
шу ҳолатларни юзага келтириши таҳлили етарли эмас, баҳо ушбу, таржима
мумкинлигини қайд этади (Cook 1994:198- матннинг аслият бажарадиган вазифаларни

10