Page 6 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

REPORTS МАҚОЛАЛАР

ТАРЖИМА ЖАРАЁНИ ТАДҚИҚИНИНГ КОГНИТИВ МОДЕЛЛАРИ

Сафаров Ш.
СамДЧТИ профессори, филология фанлари доктори

Калит сўзлар: когнитив модел, когнитив муҳит, таржима жараѐни,
таржимашунослик, ѐндашув, лисоний тафаккур, контекст, инференция, релевантлик
тамойили.

Когнитив ѐндашув ҳозирги пайтда шароитида вариантларни излаш ва алоҳида
тушуниш, ўйлаш, хотирлаш, муаммо бир танлов қарорига келиш, истасак–
ечимини излаш ва тилдан фойдаланиш истамасак, маълум турдаги ментал
каби ментал жараѐнлар тадқиқи билан ҳаракатларнинг ўзаро уюшишидан таркиб
қизиқувчи барча фанларда кенг миқѐсда топади. Бунда ―дастлабки мақсадли
жорий қилинмоқда. Таржимашунослик тасаввур эквивалент танлови учун туртки
ҳам бундан четда қолишни истамаслиги ва мезон ролини ўтаса, танланган
шубҳасиз. Таржима жараѐннинг эвристик эквивалентлар, ўз навбатида, таржима
ҳарактерга эга эканлигини, унинг матннинг якуний шаклланишига асос
қандайдир олдиндан қатъий белгиланган бўлади‖ (Цвиллинг 1977:178). Кўринадики,
дастур ѐки амаллар асосида эмас, балки М.Я. Цвиллингнинг ўзи ҳам таржиманинг
кутилмаган (леклин мантиқан боғланган) мураккаб лисоний тафаккур фаолияти
ҳаракатлар ижросида кечишини эканлигини инкор этиш ниятида эмас ва
исботлашга уринган М.Я. Цвиллинг биз буни унинг ―Когнитивные модели и
таржимани бир босқичда бажариладиган перевод‖ номли, мақоласида (қаранг:
нутқий тафаккур фаолияти натижаси Цвиллинг 2009) аниқ кўрамиз. Муаммо
сифатида қарашни таклиф қилган эди. бошқа томонда: таржима фаолияти билан
Ҳайратлиси, бу муаллиф таржимага оид боғлиқ ҳаракатларнинг асосий қисми
ҳаракатларни онгда кечадиган тафаккур инсоннинг онгида, миясида содир бўлади.
фаолиятидан ташқарида кўришни ихтиѐр Миянинг ҳақиқий ―қора қути‖ эканлиги,
қилганидадир (Цвиллинг 1977:17). унда кечаѐтган оқилона ва тасодифий
Эҳтимол, умрининг катта қисмини ҳаракатларнинг бевосита кузатиш имкони
синхрон таржимага бағишлаган ва шу чегараланганлиги ҳақида кўп гапирилди
соҳанинг дарғаси бўлган М.Я.Цвиллинг (қаранг: Сафаров 2013). Бироқ, онгли
(қаранг: Умархўжаев 2015) таржима фаолият қай йўсинда кечишини тасвирлаш
фаолиятининг айнан шу турини назарда фақат фаразли тахминларга асосланиши
тутаѐтгандир. Унда олим қисман ҳақ керак, деган хулосадан (қиѐсланг Латышев
бўлиши мумкин, зеро синхрон таржима 1988:92) йироқроқ турганимиз маъқулроқ
ўзига хос шаклдаги нутқ ҳаракатларидан кўринади. Акс ҳолда, ҳозирги пайтда
иборат бўлиб, фавқулодда ва бир барчамиз учун жозибали кўринаѐтган
маротаба бажариладиган фаолият когнитология фанини боши берк кўчага
намунаси сифатида тавсифланади. Аммо қамаб қўйишимиз ҳеч гап эмас.
ушбу фаолият фойдали меҳнат сарфи Афсуски, таржимашуносликнинг
―минимал‖ даражага тушишини ҳамда айрим йўналишларида таржимоннинг роли
унинг идроки онгнинг остонасидан ҳақида гапирилса-да, лекин когнитив
узоқлашишини тасаввур қилиш қийин. фаолияти бажариладиган ақлий ҳаракатлар
Биринчидан, меҳнат сарфини (у ақлий ѐки эсланмайди. Табиийки, таржима фақат
жисмоний бўлишидан қаъти назар) коммуникатив акт ѐки матн устида
минимал даражага туширишга интилиш ишлашдан иборат бўлиб қолмасдан, балки
инсоннинг қисмати. Иккинчидан, таржима когнитив жараѐннинг ҳам маҳсулидир.

5