Page 6 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

REPORTS МАҚОЛАЛАР

ЮСУФ ХОС ҲОЖИБНИНГ ―ҚУТАДҒУ БИЛИГ‖ АСАРИДА
ИЖТИМОИЙ ТЕРМИНЛАР
Санақулов Усмон,
СамДУ профессори, филология фанлари доктори

Калит сўзлар: давлат бошқаруви, давлатчилик тизими, давлат бош хукмдорлари,
тѳрү, тўра, хўжа, сиѐсат, адолат, қонун-қоида, қапуғ, қурқа, тѳр, орду, жамоат,
йавғу\яфғу,элиг, элчи баши (юртбоши), элчи, хон, султон, ябғу, бег, малик, подшоҳ, йўриқ.

Бугунги кунда лексик ва грамматик амин бўламиз. Жумладан, ўтмиш
маънони лисоний ва прагматик омиллар асарларида қўлланилган ижтимоий
яхлитлигида тадқиқ этиш лексикага хос терминлар шу соҳалардан
тилшуносликнинг ривожланиб бораѐтган биридир. Ҳар бир ижтимоий термин
замонавий соҳаларининг тараққиѐтини ижтимоий ҳодиса маҳсулидир. Уларнинг
таъминлаши омилларидан саналади. Бу анчагина қисми давлат ва давлатчилик
масалани тадқиқ этиш ўзбек билан боғлиқ. Давлат ва давлатчиликнинг
тилшунослигида лингвистик жиҳатдан ўзи ҳам ижтимоий ҳодисалар маҳсулидир.
махсус ўрганиш замон талаби саналади, Ҳар қайси давлат мамлакат миқѐсидаги
ҳатто, жаҳон тилларида бу масаланинг ҳокимиятнинг махсус бошқарув
тадқиқ этилиши қисман илгарилаб кетган аппаратига таянади. Ўзбек давлатчилиги
бўлса-да, ҳозир ҳам долзарб масалалардан бошқаруви бир неча асрлик тарихга эга
ҳисобланади. Бу йўналишдаги тадқиқотлар бўлиб, у жамият тараққиѐти жараѐнида
нафақат ўзбек тилшунослигида, балки такомиллашиб борган. Бу ҳолни ўтмиш
туркологияда, ҳатто, жаҳон ѐзма манбаларини кузатганда ишонч ҳосил
тилшунослигида ҳам ҳали якунланган қиламиз. Масалан, бу соҳани ўрганишда
эмас. Хусусан, ўтмиш ѐзма манбалар тил XI аср адиби Юсуф Хос Ҳожибнинг
материалининг лексик маъно қатламини ―Қутадғу билиг‖ асари муҳим манбалардан
лисоний прагматик омиллар яхлитлигида бири ҳисобланади.
таҳлил этиш ҳозирги долзарб ―Кутадғу билиг" Юсуф Хос Ҳожиб
масалалардан саналади. Баласоғуний томонидан 462 йил ҳижрийда
Шу боис тил тарихидаги қилиниши ѐзилган. Асар қорахонийларнинг феодал
лозим бўлган муҳим илмий ишлардан бири давлатини узоқ, сақлаб қолиш, уни
ўтмиш ѐзма ѐдгорликларининг мустаҳкамлаш мақсадиучун хизмат
лексикасини мукаммал тадқиқ этишдир. қилган. Шунинг учун автор асарда ана шу
Зеро, бу масала тўлиқ амалга ошмас экан, мақсадга хизмат қилувчи бир канча
ўзбек тилининг, аниқроғи, ўзбек адабий сиѐсий, ижтимоий, иктисодий ва ахлоқий
тилининг луғат систем-структурасининг масалаларни қамрашга интилган.Юсуф
шаклланиш қонуниятларини очиш ва Хос Ҳожиб ўзининг зўр илмий қудрати
ѐритиш қийин. Тўғри, ўзбек туфайли бу улкан асарни яратишга
тилшунослигида бир қатор ишларда баъзи муваффақ бўлган. Чунончи, унда давлатни
бир ўтмиш ѐзма ѐдгорликларининг идора қилиш усуллари, давлат арбоблари,
лексикаси у ѐки бу жиҳатдан тадқиқ давлат қурилиши масалалари, жамият
этилган. Лекин улар ҳали етарли эмас. аъзолари орасидаги муносабатларни ва
Чунки, тилнинг луғат системаси турли иқтисодни тиклаш, хўжаликни
аспектларни қамраб олади. Ҳар бир асар ривожлантириш каби қатор масалаларни
лексикаси илмий жиҳатдан мукаммал ўша давр талаби асосида изоҳлаб берган.
синчиклаб ўрганилса, ундаги сўзлар турли Асарда берилган маълумотлар Юсуф Хос
соҳаларга оид терминлар ҳам эканлигига Ҳожибни бизга ѐлғиз ўз замонининг улуғ

5