Page 104 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

ГАП ПРАГМАТИК МАЗМУНИНИНГ КОНТЕКСТДА ЎЗГАРИШИ

Холматова Вазира Нарзуллаевна,
КарМИИ тадқиқотчиси

Калит сўзлар: нуткий гап, прагматика, нуткий акт, коммуникатив мақсад,
семантика, субъектив маъно, контекст.
Мулоқотга киришувчилар нутқий адресатга таъсири муҳимдир (Грайс
фаолият жараёнида турли мақсадларни 2004:75-98; Богданов 1996). Назаримизда,
кўзлаб ҳаракатларни бажарадилар. Маълум прагматик мазмунни сўзловчи мақсади
мақсад сари бажарилган нутқий ҳаракат билан боғлиқ равишда талқин қилиш
асосида синтаксис сатҳининг асосий маъқулроқ кўринади.
бирлиги бўлган гап ётади ҳамда унинг Нутқий бирликлар прагматик
воситасида фикр шаклланади, мазмунини аниқлашда сўзловчининг
ифодаланади ва хабар қилинади коммуникатив мақсадига ишора қилувчи
(Сайфуллаева ва бошқ. 2010:313; Юсупов «иллокутив таъсир» тушунчасига
2011:213). мурожаат қилиш одат тусига кирган.
Гап икки хил кўринишга эга, Нутқий акт назариясининг тарафдорлари
биринчиси тил тизимидаги модел (қолип) мазмунни сўзловчининг тингловчига
кўриниши бўлса, иккинчиси эса нутқий иллокутив таъсир ўтказиш ҳамда уни
фаоллашув шароитидаги кўринишдир кўзланаётган мақсадни қабул қилиш ва
(Иванова, Бурлакова, Почепцов 1981: 269; жавоб бериш билан боғлайдилар (Сёрль
Слюсарева 1981: 67). Бу кўринишдаги гап 1986: 160).
коммуникатив бирлик сифатида Айтиш жоизки, маънони адресатга
тилшуносликнинг прагматик ва таъсир ўтказиш ҳаракати билан
коммуникатив йўналишлари тадқиқ уйғунликда талқин қилиш анъанаси
объектига айланади. Ушбу йўналишларда генератив тилшунослик соҳасида ҳам
тил бирликлари, грамматик шаклларнинг муҳимлашган эди. Лекин генеративистлар
қўлланиш мўлжали, мақсади ҳамда эътиборни асосан маънонинг ўзига
уларнинг маълум мулоқот вазиятлари, қаратиб, сўзловчининг иштирокини
нутқий акт тузилиши ва мулоқот унутган эдилар (қаранг: Сафаров 2013:
интенцияси ўзаро боғлиқ ҳолда фаоллашув 190).
ҳолатлари тавсифланади. Маъно категориясини сўзловчи
Коммуникатив тилшуносликнинг билан боғлашни илк бора Г.Грайс таклиф
алоҳида йўналишда ривожланиши маъно қилган эди. Прагматик таълимотга
(мазмун) категориясининг бошқача талқин «субъектив маъно» ёки «сўзловчи
олишини тақозо этди. Мазмун ҳодисаси маъноси» тушунчаларини киритган
эндиликда мақсадли, ҳаракат, Г.Грайс «A means something by X»
коммуникатив мўлжал тушунчалари билан формуласини тавсифлаётиб, «бирор киши
боғлиқ ҳолда тавсифлана бошланди. (А) бирор лисоний бирлик (Х) ни
Нутқий тузилмалар семантикаси, нафақат қўллаётиб, маълум маънони назарда
гапнинг денотатив маъносини, балки тутади» қабилада изоҳлайди. Олимнинг
унинг коммуникатив-прагматик наздида, нутқий тузилманинг субъектив
мундарижасини ҳам қамраб олади. Нутқий маъноси сўзловчининг тингловчига таъсир
акт назарияси тарғиботчилари мазмунни ўтказиш йўли билан аниқ бир натижага
сўзловчи ҳаракати, истаги билан эришиш истагидир (Сёрль 1986).
боғласалар (Кобозева 1986:7-21; Bach Кўринадики, Х ифодалаётган маъно
2003), бошқалар учун прагматик мазмун семантика доирасида ўрганилса, ушбу
ажратилишида тузилманинг тингловчи ёки вазиятда сўзловчи Х воситасида нимани

103