Page 6 - 3-2017
P. 6

Хорижий филология.№3, 2017 йил



            REPORTS                                                  МАҚОЛАЛАР


                   TIL BIRLIKLARINING NUTQQA KO„CHIRILISHI MASALASI BILAN BOG„LIQ
                                               BA‟ZI MULOHAZALAR

                                               Turniyazov Ne‟mat Qayumovich,
                                                     SamDCHTI professori
                                               Turоbov Abdurayim Malikovich,
                                                      SamDCHTI dotsenti

                  Kalit  so‟zlar:  til  lingvistikasi,  nutq  lingvistikasi,  kommunikativ  jarayon,  sinergetika,
            verballash jarayoni, egotsentrik.

                  XIX  asr  tilshunosligida  tilning  sistema         Mazkur masala ham F.de Sossyur nomi
            ekanligi  masalasini  o‗rganishga  poydevor         bilan haqli ravishda bog‗lanadi. Olim Jeneva
            qo‗yilgan  bo‗lsa,  XX  asr  tilshunosligida        universiteti  talabalariga  ma‘ruza  o‗qishi
            mazkur masala mukammal o‗rganildi. Bunda            paytida quyidagilarni alohida ta‘kidlagan edi:
            til sistemasining o‗ziga xos voqelik ekanligi,      ―Да, господа, всетужелингвистику. Только,
            uning nimalardan tashkil topishi va har bir til     осмелюсь  вам  сказать,  область,  которой
            birligining  xarakterli  jihatlari,  ayniqsa,  ikki   занимается,  лингвистика  весьма  обширна.
            o‗lchamliligi  masalasi  mukammal  yoritildi.       А именно она состоит из двух частей: одна
            Biroq  til  belgilarining  nutqda  qo‗llanishi  va   часть ближе к языку и представляет собой
            bu  bilan  bog‗liq  masalalar  tadqiqi  ikkinchi    пассивный запас; другая же часть ближе к
            darajali  bo‗lib  qoldi.  Ehtimol,  shunday         речи  и  представляет  собой  активную
                                                                        1
            bo‗lishi  ilmiy  asoslidir.  Chunki  sistema        силу…‖ .
            haqida  mukammal  ma‘lumotga  ega  bo‗lmay                Ko‗rinadiki,  F.de  Sossyur  hali,  o‗z
            turib,     til    belgilari    (birliklari)ning     davrida  bashorat  qilib  tilshunoslikni  ikki
            kommunikativ      jarayonda     qay    tarzda       qismga    –    til   lingvistikasi   va   nutq
            qo‗llanilishi  masalasini  tadqiqotlar  kun         lingvistikasiga  bo‗lib  o‗rganish  lozimligini
            tartibiga  qo‗yish  imkoniyati  chegaralangan       aytgan   edi.   Albatta,   tilshunoslik   fani
            bo‗lishi tabiiydir.                                 taraqqiyotining  hozirgi  davriga  qadar  til
                  Ammo  shunday  bo‗lishiga  qaramay,           lingvistikasi    muammolari       mukammal
            XX asr tilshunosligida til bilan nutqni farqlab     o‗rganildi. Ammo nutq lingvistikasining ilmiy
            o‗rganish  lozimligi  masalasi  tadqiqotlar  kun    asoslanganligi  endigina  tan  olindi  va  unga
            tartibiga  kiritilgan  edi.  Fikr  dalilini  mashhur   hayotga yo‗llanma berildi. Bu juda muhimdir,
            tilshunos  F.de  Sossyurning  ―til  va  nutq‖       zotan,  ayni  paytda  tashqi  tilshunoslik
            dixotomiyasida     ilmiy     asoslanganligida       muammolari  ham  tadqiqotlarimizga  kirib
            ko‗ramiz.                                           keldiki, bu orqali inson omili ham eng kuchli
                  Aytish lozimki, F.de Sossyur tomonidan        kognitiv-pragmatik  vosita  sifatida  faoliyat
            ―til va nutq‖ dixotomiyasi ilmiy asoslangach,       ko‗rsata  boshladi.  Shu  bois  XXI  asr
            tilshunoslikda  katta  burilish  sodir  bo‗ldi.     tilshunosligi  antroposentrik  ekanligi  alohida
            Zotan,    asrlar   davomida   til   va   nutq       ta‘kidlanmoqda.
            muammolari  qorishtirilib  kelinar  edi.  Hatto           Aslini     olganda,      tilshunoslikda
            hozirgi  kunda  ham  ba‘zi  tadqiqotchilar  til     antroposentrik  yo‗nalish  o‗tgan  asrning  70-
            hamda  nutq  hodisalarini  farqlamayaptilar.        yillarida  tadqiqotlar  kun  tartibiga  kirib  kela
            Bizningcha, bugungi kunda til lingvistikasi va      boshlagan  edi.  Buning  dalili  sifatida  fransuz
            nutq  lingvistikasi  alohida  sohalar  sifatida     tilshunosi    E.Benvenistning      ―Umumiy
            ilmiy  dalillangan  ekan,  bunga  to‗liq  amal
            qilishimiz lozim.                                   1  Соссюр Ф.де. Заметки по общей лингвистике.-
                                                                М.,1990.-С.206.
                                                            5
   1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11