Page 9 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

коммуникация шароитида узатиш воситаси компонентларини (масалан, сабаб ва
ҳамдир. оқибат муносабатлари ёки иерархик
Айтилганидек, метафора когнитив поғонали муносабатларнинг
ва лисоний фаолиятлар уйғунлигида, ифодаланиши) инобатга олишади. Ҳар
воқелик ҳақидаги билим замирида ҳолда, метафоранинг шаклланиши ва
яралади. Олам ҳақидаги ҳар қандай билим гуруҳланиши масалалари муҳокамасида
бўлаги тафаккурда ҳосил бўладиган когнитив универсалия сифатида
ментал қолипдан иборат. Иккита алоҳида қараладиган ҳамда кундалик тажриба
концептнинг ўзаро муносабатини акс замирида юзага келадиган
эттирувчи метафоранинг мазмуний концептлашувдан олдинги тасаввур (image
қобиғини ташкиллаштирувчи ментал schema)га мурожаат қилишга тўғри келади.
қолиплар ҳаракатлар кетма – кетлигига Когнитив универсалиялар маъновий
ишора қилувчи билим заҳираси ва матний структураларда мавжуд бўлиб,
(скриптлар) ва ижтимоий вазият ҳамда улардан метафорик модель асоси сифатида
мақомлар ҳақидаги билим (фрейм) фойдаланилади.
тўпламидир. Умуман олганда, метафора
Кўринадики, тафаккур юритиш маълумдан (танишдан) номаълум
асосида пайдо бўладиган ментал қолиплар (нотаниш) сари қўйилган кўприк
алоҳида концептлардан иборат бўлмасдан, вазифасини ўтайди. Худди шу “метафорик
балки ушбу концептларнинг замон, макон, кўприк”да турган тадқиқотчилар метафора
сабаб ва мақсад майдонида намоён ҳодисасини, бир томондан, ботиндан,
этадиган алоқаларини қамраб олади. яъни олам ҳақидаги тасаввурни
Аслини олганда, улар турли соҳаларга оид мукаммаллаштириш ҳамда янги фаразлар
тушунчалар боғланишини акс эттирувчи таклиф қилиш воситаси кўринишида
“метафорик модель” тушунчаси билан талқин қилишса, бошқа томондан, сиртдан
боғлиқдир (Feng 1997). ўрганишга, яъни уни инсон онги ва
Когнитив тилшуносликда маданият ўртасидаги “ҳакам” вазифасида
метафорик модель таркибий элементлари кўрадилар. Айнан шу ёндашув кейинги
турли семантик муносабатлар асосида йилларда устуворлик қилаётгани ҳеч
бирикадиган манба сифатида тушунилади. қандай гумон туғдирмайди ва бунинг
А.Баранов ва Ю.Карауловларнинг асосий сабаби бевосита когнитив
фаразича, метафорик моделларнинг тилшуносликнинг ривожи билан боғлиқ
ўртасида ҳам ўзаро алоқа мавжуд, зеро, (Опарина 2000).
мазкур моделлар поғонали муносабатга Когнитив тилшунослик доирасида
киришадилар ва ягона майдон доирасида фаолият кўрсатишаётган олимлар турли
бир – бирлари билан кесишиб турадилар назарий қарашлар, схемали тасвирларни
(Стернин 2001:58-64). таклиф қилишиб, метафора
Метафорик моделлар таснифи яратилишининг когнитив ускуналарини
турлича, аммо, муҳими улар қиёсида ёритиш илинжида бўлиб турибдилар
маҳсулдорларини ажратиш ҳамда (Lakoff 1993, Crоft, Cruse 2004: 193-220;
оламнинг метафорик тасаввурини Ashurova, Galieva 2018:79-91). Шу
таъминловчи қонуниятларни аниқлаш жумладан, америкалик олима Айлин Уэй
мумкин. Сўзсиз, таснифий амаллар тарғиб қилган назария умумий когнитив
татбиқи баъзи муаммоларга сабаб йўналиш доирасига кирса ҳам, лекин,
туғдиради. Кўпчилик тадқиқотчилар таянч бошқалардан маълум даражада фарқ
нуқта сифатида соҳага оид тушунчалар қилади. Ўз назариясини The Dynamic Type
фреймларига мурожаат қилса (масалан, Hierarchy Theory “динамик турдаги
сиёсий фаолият субъектлари ҳайвонлар, поғоналилик (босқичлилик) назарияси”,
спортчилар ёки эртак персонажларига деб номлаган Уэй хоним метафорик
қиёсланади), бошқа бир қисми бирламчи жараёнларни ниқоблар кийишга ўхшатади
ва иккиламчи маъноларни боғловчи (Way 1991).

8