Page 92 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

қўйилган [Crystal 2005: 108-109]. маълум тилда мулоқот юритаётган
Дарҳақиқат, контекстнинг маъно ифодаси инсонлар атрофидаги жуғрофий, биологик-
учун муҳимлигини таъкидлаётган физик қуршов тушунилади. Турли миллат
тилшунослар тил тизимининг ўзига хос вакиллари яшайдиган табиий муҳитда
хусусиятлари, унинг бирликлари фарқлар мавжуд бўлиши кутилган ҳол ва
бажарадиган вазифаларини белгиловчи одамлар беихтиёр шу муҳитга
қоидалардан узоқлашишлари қийин. Аммо мослашадилар. Бундай мослашув уларнинг
нутқий тузилмаларнинг таҳлилида, мулоқот фаолиятида ҳам ўз аксини топиши
айниқса, уларнинг коммуникатив аниқ. Турли тилларда ва турли муҳитда
мазмунини аниқлашда, ундан олдинги ва яшовчи шахслар, шу жумладан,
кейинги тузилмалардан ташқари мулоқот ижодкорларнинг ҳам метафораларни
мавзусини белгиловчи кўрсаткичлар, шакллантириш қобилияти бир хил эмас.
унинг кечиш вазияти, суҳбатдошлар Масалан, “Жейн Эйр” романидаги
ўртасидаги муносабат, матн жанри, қуйидаги парчани олайлик:
қолаверса, ижтимоий-маданий Reader, do you know, as I do, what
кўрсаткичларни ҳам ҳисобга олиш terror those cold people can put into the ice of
зарурати туғилади. Ўз пайтида америкалик their questions? How much of the fall of the
олим Бронислав Малиновски истеъмолга avalanche is in their anger? Of the breaking
киритган “маданий контекст” (cultural up of the frozen sea in their displeasure?...
context) термини эса мулоқотнинг қандай The avalanche had shaken and slid a little
муҳитда кечиши муҳим эканлигига ишора forward, but it did not yet crash down.
қилади [қаранг: Swann and others 2004: 50]. [Chapter 35, 396].
Худди шунингдек, “вазият контексти” Мазкур мисол Жейннинг Сент-
(context of situation) тушунчаси ҳам нутқий Джон Риверсга бераётган ўта эмоционал
фаолият вазиятига, яъни мулоқот руҳдаги жавобидир, чунки билдирган
иштирокчилари маълум бир вазиятда таклифига рад жавобини олган Сент-Джон
қандай нутқий ҳаракатларни бажаришини унга нисбатан совуқ муносабатда бўла
тавсифлайди. Ж. Мартиннинг фикрича, бошлаган эди. Парчада етакчилик
“маданият барчага тушунарли бўлган қилаётган концептуал метафораларни
ҳаракатлар воситасида тавсифланиши “EMOTION IS SUBSTANCE, EVENTS
мумкин” [Martin 2001: 156]. ARE ACTIONS, RATIONAL IS COLD”
Шундай қилиб, контекст сифатида аниқлаш талаб қилинади.
тушунчаси, ижтимоий ва маданий Бу ерда метафорик кўчимнинг таянч
муҳитдан ташқари, табиий-физик муҳит ҳудуди (sourse domain) бўлган муз (ice),
билан ҳам боғлиқ ҳолда қаралади. Атроф- муз кўчкиси (fall of avallanche), денгиз муз
муҳит ёки қуршов жуғрофий асосга эга қатламининг ёрилиши (breaking up the
бўлиб, атрофдаги манзара, фауна, флора, frozen sea) кабилар бошқа ҳудудга ўтиб,
яшаш макони ва бошқа шу кабиларни совуқ муносабат, қаҳр, норозилик
қамраб олади ва сўзловчи уларга нисбатан маънолари ифодаси учун хизмат қилмоқда.
ўз дунёқарашига эга бўлади. Олам лисоний Натижада, асарнинг ўқувчиси Сент-Джон
манзарасида ўзига яраша ўрин топадиган Риверснинг ҳақиқатдан ҳам хафа
бу объектлар маълум тилда ва ҳар бир бўлганига ишонади.
сўзловчи шахс онгида ўзига хос тарзда акс Парчанинг бошланғич қисмидаги
топади. Атроф-муҳитдаги турли-туманлик “the ice of question” бирикмаси Сент-Джон
тафаккурда шаклланган тушунчаларнинг Риверснинг Жейнга нисбатан бўлган совуқ
лисоний воқеланишига таъсир кўрсатиши ва бефарқ муносабатнинг метафорик
муқаррар. Чунки одамларнинг фаолияти концептуаллашуви натижасидир. Бу
атроф-муҳит хусусиятларига мос равишда метафора қисман инсон руҳиятини акс
кечади. эттиради, чунки муз совуқ нарса ҳамда
Атроф-муҳит ёки табиий муҳит мулоқотдошлардан бирининг нохуш ва
контенти ҳақида гапирганда, одатда, қўрс ҳаракатлари иккинчисига таъсир

91