Page 67 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

МАКОН ПРЕДИКАТЛАРИНИНГ ИНФОРМАТИВЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Сулайманова Нилуфар Жаббаровна,
СамДЧТИ, доц.в.б., PhD
.
Калит сўзлар: лисоний, пропозиция, локал, предикат, морфосинтактик, лексик-
семантик, локативлик.

Нутқий тузилмаларнинг семантик гуруҳга оид феъллар ботиний
информативлик ёки бошқача айтганда, сатҳда ўзига хос семантик-синтактик
ахборот етказиш қиймати тадқиқотчилар структураларни ҳосил қилади. Предикат
диққатини мунтазам равишда жалб қилиб маъноси гап таркибида макон аргументи
келмоқда. Айтиш жоизки, информативлик бўлишини талаб қилади. Предикат ва
қиймати сўзловчи ва тингловчи учун бир унинг аргументлари муносабати доирасида
хил бўлмаслиги мумкин. Қуйида макон предикатлар учта лексик-семантик гуруҳга
предикатларининг ахборот ташиш тобе бўлади. Макон аргументи феълнинг
имкониятларининг тингловчи учун муҳим семантикасига боғлиқ ҳолда икки турга
томонларини ёритишга ҳаракат қиламиз. ажралади: 1) объект вазифасини
Маълумки, гап анъанага биноан бажарувчи локатив; 2) ҳаракатдаги
мураккаб хусусиятга эга бўлган лисоний (динамик) ҳол вазифасидаги локатив.
ҳодиса сифатида қаралади, гапнинг Макон предикатлари маъно
пропозиция кўрсаткичлари предикат ва тузилишидаги фарқ уларнинг турли
аргументлар ўртасидаги муносабатни мундарижадаги синтактик бирликлар
белгилайди. Ўз вақтида С.Д.Кацнельсон билан бирикишини тақозо этади, айни
қайд этганидек, пропозиция сўзловчининг пайтда уларнинг морфологик ифодаси ҳам
“ботиний нутқ” сатҳидаги тафаккур ҳар хил кўринишни олади. Қиёсланг:
фаолияти натижасининг асосини ташкил 1). We washed, put on sweaters, and
қилади. Сўзловчига йўналтирилган came down-stairs into the dining room
пропозиция шаклланишида қўшимча (E.Hemingway);
интеграцияларга мурожаат қилинади ва 2). I went out the door and into my
улар қаторида кечаётган воқеа- own room and lay on the bed (Ibid);
ҳодисаларнинг замон-макон 3). They were lifting him and all
кўрсаткичлари ҳам киради [2, 46]. running toward the gate (Ibid);
Макон предикатлари ҳаракатнинг 4). I walked as far as the church (Ibid).
маконлашувига ишора қилувчи восита Макон предикатлари субъектнинг
сифатида нутқий акт шаклланишининг идрокидаги макон белгиларига ишора
турли поғоналарида фаоллашади. Гапнинг қиладиган бирликлар билан боғланади ва
сиртқи сатҳида локал предикат сўзловчига ушбу кўрсаткичларни мулоқот
маконлашув мазмунига тўғридан-тўғри вазиятига боғлиқ равишда танлаш
ишора қилувчи тўлиқ феъллар воситасида имконини қолдиради. Худди шу омил
ифодаланади [2,106]. Бундай бирликлар макон феълларининг турли предлогли
гуруҳига биз ҳаракат ва ҳолат феълларини қурилмалар қуршовида қўлланишини
киритамиз. изоҳлайди:
Воқеа ва ҳодисаларнинг макон 1). Leeds lies in a hollow of Kent
кўрсаткичларини ажратиш содда гап between Maid-Stone and Canterbury
тузилишининг структур қонуниятларига (V.Sackville-West);
боғлиқ. Макон муносабати, феъл 2). Dickens lived in a house on this
семантикасига нисбатан, ботиний ва site between 1851-1960 (D.Piper);
сиртқи сатҳларда таҳлил қилиниши
мумкин. Кўриб чиқилаётган лексик-

66