Page 26 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

асосланган диссонанс қофиялар‖ [6], деган тизимидаги номувофиқликни когнитив
фикрни билдирган холос. диссонанс ҳолати, деб изоҳлайди.
Диссонанс феномени биринчи марта Масалан, инсон чекишнинг саломатлик
Францияда ва айнан мусиқа соҳасида учун зарар эканини била туриб, ўзини
пайдо бўлган эди. 1380 йилда Эвер де чекишдан тўхта олмаслигини когнитив
Конти (Evert de Conty) Аристотель диссонанс ҳолатига мисол қилиб
ишлари билан танишиш ва таржима келтиради. Л.Фестингер
қилиш жараѐнида шу атамага дуч ―номутаносиблик‖ни ―диссонанс‖,
келди[7]. Мазкур маълумот француз ―мутаносиблик‖ни эса ―консонанс‖ деб
тилидаги манбалар асосида аниқланди ва атайди. Хуллас, когнитив диссонанс
илк бор ўзбек таржимашунослигида назариясининг асосини билим тизимидаги
эътироф этилмоқда. Мусиқада диссонанс номутаносиблик, номуқобиллик ташкил
―товушлардаги номутаносиблик‖, этади. Айнан мана шу охирги таърифлар
―мусиқадаги шовқин, тушунарсиз куй‖, илмий жиҳатдан холис (нейтрал) бўлиб,
―бўғин, товуш ва сўзлардаги когнитив диссонанс билим тизимидаги
номувофиқлик‖ каби маъноларда номутаносиблик деган таърифга мос
тушунилган [8]. Мусиқа тинглаш келишини англатади.
жараѐнида сўзларнинг ғализ, тушунарсиз Когнитив диссонанс феномени
эшитилиши, куйланишида эса куйнинг кейинчалик жуда кўплаб соҳа олимлари
номусиқавийлиги кабилар кузатилган ва тадқиқотларида ҳам учрай бошлади.
бу вазият мусиқа ихлосмандларида Ғарбий Европа ва АҚШда амалга
мусиқадан қониқмаслик ҳолатини оширилган қатор ишларда иқтисодиѐт,
(когнитив диссонанс) келтириб чиқарган. маркетинг, тижорат, информатика каби
Кейинчалик француз соҳаларда ҳам диссонанс муаммоси
адабиѐтшунослигида бу атама когнитив жиддий тадқиқ қилинган [12].
диссонас тарзида қабул қилинган. Француз Демак, дастлаб бу муаммо мусиқа,
шоири Поль Верлен ―Назм санъати‖ (Art адабиѐтшунослик ва руҳшунослик
poétique) асарида Уйғониш даври соҳаларида ўрганилган бўлса, кейинчалик
шоирларига таъриф берар экан, уларнинг Россия ва Европа мамлакатларида
шеърияти ҳақиқий қўшиқлар (chansons) иқтисодиѐт, информатика, маркетинг
эканига ва бундан бошқа шеърларда соҳаларига ҳам кириб келди. Тилшунослик
мантиқ бузилганига урғу беради [9]. Бу соҳасида бу феноменга бағишланган
номутаносиблик ва алогизм мантиқсизлик махсус илмий тадқиқотлар олиб борилди.
адабиѐтда когнитив диссонанс ҳодисаси Бунга Г.Д.Воскобойникнинг лингво-
сифатида талқин қилинади. фалсафий аспектда олиб борилган
1944 йилда австриялик психолог ―Лингвофилософские основания общей
Фриц Хайдер ҳам мазкур атамага таъриф когнитивной теории перевода‖ [13]
берган [10]. Америкалик руҳшунос Леон мавзуидаги тадқиқотини мисол қилиб
Фестингер эса 1956 йилда Генри Рикен келтириш мумкин.
(Henry Riecken) ва Стенли Шахтер (Stanley Олимнинг фикрича, таржимон
Schachter) билан бирга ѐзган ―Ушалмаган аслиятдаги матн билан танишиш
башорат‖ (―L‘Echec d‘une prophétie‖) жараѐнида адибнинг асар матнида берган
китобида бу феноменга ижтимоий имплицит ахборотларини ўгиришда, яъни
психологик концепт сифатида ѐндашади. аслият матнига мос келадиган унсурни
Л.Фестингер мазкур муаммонинг инсон таржима тилида топиш ѐки танлашда
психологиясига таъсири ва унинг содир қийинчиликларга дуч келиши натижасида
бўлиш жараѐнларини чуқур ўрганиб ҳосил бўладиган ҳодисадир [14]. Олим
когнитив диссонанс назариясига асос Дж.Ле.Каренинг ―Панамалик тикувчи‖
солди [11]. Олим инсон психологиясидаги романи таржимасини таҳлил қилиш
турли руҳий, мантиқий, ғайримантиқий жараѐнида таржимон психологиясида
ҳолатларини кузатади ва инсон билимлари пайдо бўлган бешта диссонанс ҳолатини

25