Page 35 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

структурасининг асоси сифатида тадқиқ ўз моҳиятига кўра кўп маъноли. Шунинг
этилмаган. учун ҳам метафора ўзининг табиий
Метафора тилшунослик нуқтаи ўрнини айнан поэтик нутқда топади.
назаридан тил ва тафаккурнинг Унинг вазифаси – образларни,
фавқулодда аҳамиятга эга ҳодисаси тасаввурларни чорлаш, ахборот етказиш
сифатида ҳар томонлама ўрганилган. Кўп эмас, балки уни
сонли концептуал тафовутларга қарамай индивидуаллаштиришдир” [1,367]. Демак,
бу тадқиқотларнинг барчаси бир умумий метафоранинг асосий вазифаси – образ
фундаментал асосга эга. Улар “бир яратиш – унинг структурасини
предметнинг хусусиятларини бошқасига шартлантиради. Ушбу структурани
ўхшашлик тамойили асосида ўтказиш”га тавсифлаш учун М.Блэк “метафоранинг
[7,623] асосланадиган “энг кўп тарқалган бош субъекти ва кўмакчи субъекти”
кўчим” [6,533] – “биринчи даражали” [5] терминини муомалага киритган [2,163].
метафорани тушунтириб беради. Айни Рус олимаси Н.Д.Арутюнова ушбу
пайтда, баъзи тадқиқотчилар уни алоҳида терминлардан фойдаланиб метафоранинг
кўчим сифатида текшириб ўтсалар (буни тўрт компонентли теран таркибий
“тор ёндашув” деса ҳам бўлади), қисмдан иборат концепциясини ишлаб
бошқалари (“кенг ёндашув” тарафдорлари) чиққан: “...метафора қурилишида унинг
мажозийликнинг асоси сифатида кўриб юзаки структурасидаги шартли белгилари
ўтадилар. Биз метафорага нисбатан “кенг қисман изоҳланадиган иккита маъно
ёндашув” тамойилини “ҳар қандай (иккита объект) – М.Блэк
мажозийлик” сифатида тушунган ҳолда таърифлаганидек, метафоранинг асосий ва
унга асослашга ҳаракат қиламиз. ёрдамчи субъектлари ва ҳар бир
Метафоранинг тузилиши бинар объектнинг баъзи бир хоссаларидан
(қўшалоқ структурали). Уни ташкил иборат тўртта компонент иштирок этади.
қиладиган иккита “туб маъно” Метафоранинг турли хилларида унинг
метафоранинг “бош” ва “ёрдамчи” ички тузилишига хос турли элементлар
субъектлари деб юритилади [2,163]. Унинг изоҳланади. Одам тунда эриди
кўпгина луғатларда шарҳланган бинар ва дейилганда, метафоранинг ёрдамчи
мажозий (шартли, кўчма) мақоми – субъекти (қор, муз) эримоқ феълининг
метафора ҳақидаги классик назариянинг маъносидан келиб чиқади. Метафоранинг
асосий ҳолатларидан ҳисобланади. маъносини ёрдамчи субъект аломатлари
Метафора муаммоси олимлар хаёлини белгилайди. Метафоранинг бош натижаси,
Арасту яшаган замонлардан то бугунгача унинг мақсади асосий субъектнинг
банд қилиб келмоқда. Айни пайтда, аломатларини юзага чиқариш
метафора деганда “кўпроқ ўхшашлик, ҳисобланади” [1,367-368]. Мисол учун,
аналогия тамойилига, қисман – У.Носирнинг “юрак сенсан менинг созим”
ҳодисаларнинг қарама-қаршилигига метафорасида бош субъект юрак
асосланадиган энг кўп тарқалган кўчим” экспликация қилинган (шарҳланган),
[6,533] тушунилади. ЎТИЛда унга ёрдамчи субъект – жонли мавжудот (туб
қуйидагича изоҳ берилган: “Метафора (юн. маъно) эса менинг созим феълидан келиб
metaphora – кўчириш, кўчим) адабиётда сўз чиқаётир. Ёрдамчи субъект аломатларидан
ёки иборани ўхшашлик ёки ўхшатишга метафора бош субъектининг аломатлари
асосланган кўчма маънода ишлатиш ва олиб чиқилмоқда: юрак – менинг
шундай маънода ишлатилган сўз ёки ибора; дардларимни элга ёядиган озурда жон –
истиора, мажоз (мас, қулоқ сўзининг сенсан. Шундай қилиб, анъанавий
дуторнинг қулоғи бирикмасидаги маъноси маъносида тушунадиган бўлсак, метафора
метафора асосида юзага келган)” [8, 2]. ўтган аср бошидаги шеъриятимизда кўчим
Метафора кундалик, илмий ва сифатида образ яратаяпти ва икки
бадиий нутқда ҳам кенг тарқалган. Назмда уланмайдиган семантик майдонни битта
эса у алоҳида ўрин тутади: “Поэтик нутқ яхлит майдонга бирлаштираяпти. Бундай

34