Page 6 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

REPORTS МАҚОЛАЛАР

TIL BIRLIKLARINING NUTQQA KO„CHIRILISHI MASALASI BILAN BOG„LIQ
BA‟ZI MULOHAZALAR

Turniyazov Ne‟mat Qayumovich,
SamDCHTI professori
Turоbov Abdurayim Malikovich,
SamDCHTI dotsenti

Kalit so‟zlar: til lingvistikasi, nutq lingvistikasi, kommunikativ jarayon, sinergetika,
verballash jarayoni, egotsentrik.

XIX asr tilshunosligida tilning sistema Mazkur masala ham F.de Sossyur nomi
ekanligi masalasini o‗rganishga poydevor bilan haqli ravishda bog‗lanadi. Olim Jeneva
qo‗yilgan bo‗lsa, XX asr tilshunosligida universiteti talabalariga ma‘ruza o‗qishi
mazkur masala mukammal o‗rganildi. Bunda paytida quyidagilarni alohida ta‘kidlagan edi:
til sistemasining o‗ziga xos voqelik ekanligi, ―Да, господа, всетужелингвистику. Только,
uning nimalardan tashkil topishi va har bir til осмелюсь вам сказать, область, которой
birligining xarakterli jihatlari, ayniqsa, ikki занимается, лингвистика весьма обширна.
o‗lchamliligi masalasi mukammal yoritildi. А именно она состоит из двух частей: одна
Biroq til belgilarining nutqda qo‗llanishi va часть ближе к языку и представляет собой
bu bilan bog‗liq masalalar tadqiqi ikkinchi пассивный запас; другая же часть ближе к
darajali bo‗lib qoldi. Ehtimol, shunday речи и представляет собой активную
1
bo‗lishi ilmiy asoslidir. Chunki sistema силу…‖ .
haqida mukammal ma‘lumotga ega bo‗lmay Ko‗rinadiki, F.de Sossyur hali, o‗z
turib, til belgilari (birliklari)ning davrida bashorat qilib tilshunoslikni ikki
kommunikativ jarayonda qay tarzda qismga – til lingvistikasi va nutq
qo‗llanilishi masalasini tadqiqotlar kun lingvistikasiga bo‗lib o‗rganish lozimligini
tartibiga qo‗yish imkoniyati chegaralangan aytgan edi. Albatta, tilshunoslik fani
bo‗lishi tabiiydir. taraqqiyotining hozirgi davriga qadar til
Ammo shunday bo‗lishiga qaramay, lingvistikasi muammolari mukammal
XX asr tilshunosligida til bilan nutqni farqlab o‗rganildi. Ammo nutq lingvistikasining ilmiy
o‗rganish lozimligi masalasi tadqiqotlar kun asoslanganligi endigina tan olindi va unga
tartibiga kiritilgan edi. Fikr dalilini mashhur hayotga yo‗llanma berildi. Bu juda muhimdir,
tilshunos F.de Sossyurning ―til va nutq‖ zotan, ayni paytda tashqi tilshunoslik
dixotomiyasida ilmiy asoslanganligida muammolari ham tadqiqotlarimizga kirib
ko‗ramiz. keldiki, bu orqali inson omili ham eng kuchli
Aytish lozimki, F.de Sossyur tomonidan kognitiv-pragmatik vosita sifatida faoliyat
―til va nutq‖ dixotomiyasi ilmiy asoslangach, ko‗rsata boshladi. Shu bois XXI asr
tilshunoslikda katta burilish sodir bo‗ldi. tilshunosligi antroposentrik ekanligi alohida
Zotan, asrlar davomida til va nutq ta‘kidlanmoqda.
muammolari qorishtirilib kelinar edi. Hatto Aslini olganda, tilshunoslikda
hozirgi kunda ham ba‘zi tadqiqotchilar til antroposentrik yo‗nalish o‗tgan asrning 70-
hamda nutq hodisalarini farqlamayaptilar. yillarida tadqiqotlar kun tartibiga kirib kela
Bizningcha, bugungi kunda til lingvistikasi va boshlagan edi. Buning dalili sifatida fransuz
nutq lingvistikasi alohida sohalar sifatida tilshunosi E.Benvenistning ―Umumiy
ilmiy dalillangan ekan, bunga to‗liq amal
qilishimiz lozim. 1 Соссюр Ф.де. Заметки по общей лингвистике.-
М.,1990.-С.206.
5