Page 9 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

ma‘nosini anglatadi. Mazkur terminni dastlab amalda qo‗llanilishini talab qiladi.Bu
nemis fizigi G.Xaken iste‘molga kiritgan o‗rinda,xususan, nutq shakllanishining
edi.Olim ayni paytda lazer nurlarining o‗z- verballashtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
o‗zini boshqarishini tushungan.Tilshunoslikda Verballash jarayoni ham o‗ziga xos
11
ham bu termin shu ma‘noda qo‗llanilmoqda . jihatlarga ega bo‗lib, bunda so‗zlovchining
Til birliklarining nutqqa ko‗chirilishi (umuman insonning) tafakkuri bilan ongi va
jarayonida mazkur tushuncha eng faol bir paytning o‗zida til bilan nutq birliklari
vositaga aylanadi. Chunku nutq zanjirining o‗zaro kesishadi. S.D.Katsnelsonning qayd
bekam ko‗st tashkil etilishida til birliklarining etishiga ko‗ra, tafakkur bilan ong o‗rtasidagi
ketma-ket qo‗llanilishi, birining sintaktik munosabatni nutq bilan til o‗rtasidagi
faollashuvi ikkinchisi bilan bog‗liq bo‗lishi munosabatga qiyos qilish mumkin. Biz nutqiy
ana shundan dalolat beradi. Zotan, jarayonda til birliklaridan bevosita ongimiz
―Sinergiya‖ tushunchasining o‗zi ham ishtirokida foydalanamiz. Inson miyasida ong
kuchlarning qorishuvi degan ma‘noni bilan til nisbiy avtonom holatda bo‗lgan ikki
12
anglatadi . jihatni tashkil etadi. Bu jihatlarning har biri
Darhaqiqat, til birliklarining nutqqa o‗z vositalariga va ularni faollashtirish
ko‗chirilishi jarayonida fonologik birliklar omillariga ega bo‗lib, ular tilning amalda
morfemalar bilan, morfematik birliklar so‗zlar qo‗llanilishi va funksional qimmat kasb
15
bilan o‗zaro kesishadi va bu orqali ularning etishida o‗zaro qorishadi .
funksional qimmatlari belgilanadi. Shubhasiz, Shuni ham aytish kerakki,
mazkur jarayonda so‗zlovchining (inson kommunikativ jarayonda so‗zlovchining
omilining) ham mavqei kattadir. Chunki u ishtirok etishi, ya‘ni uning egosentrik mavqei
o‗zining diskursiv faoliyatida doimiy ravishda izoh talab qilmaydi.Biroq til birliklarining
til birliklarini tanlash bilan mashg‗ul amalda qo‗llanilishi har doim ham
13
bo‗ladi . Boshqacha aytganda, inson omili so‗zlovchining eksplitsit nutqi bilan emas,
vositasida muloqot shakllanar ekan, til balki so‗zlovchi ishtirokining implitsit holati
birliklarining nafaqat nutqda qo‗llanilishi, bilan ham berilishi mumkin. Masalan, Sobirni
balki ularning muayyan funksional salmoq ko„rdim va Daryo qirg„og„i toshloq edi
kasb etishi ham u bilan bevosita aloqadordir. jumlalariga e‘tibor beraylik. Ayni paytda
Shuni ham aytish lozimki, funksional birinchi jumlaning shakllanishida
tilshunoslikning bosh tezisi grammatikaning so‗zlovchining egotsentrik mavqei yuqori
kommunikativ va kognitiv jarayonga ekanligi izoh talab qilmaydi.Chunki u shaxsan
14
bo‗ysunishini taqоzo etadi . Bunung boisi o‗zi Sobirni ko‗rganligi haqida xabar
shundaki, kommunikativ jarayonning qay bermoqda. Bu holat ifodasi uning faqat o‗ziga
tarzda shakllanishi insonning bilimlari tegishlidir. Ammo ikkinchi jumla
darajasi bilan uzviy aloqador holda ro‗y so‗zlovchining faoliyati qandaydir implitsit
beradi. Bu esa, o‗z navbatida, til birliklarining yo‗nalish olgandek xabar ifodasini bermoqda.
Bu o‗rinda nafaqat bir kishi, balki barcha

11 Пономаренко Е.В.Кўрсатилган мақола, 24-бет. kishilar daryo qirg‗og‗ining toshloq ekanligini
12 tasdiqlashlari mumkin. Masala tavsifiga
Қаранг: Хакен Г. Синергетика. –М.,1980.
13 Қаранг: Ли В.С. О системных отношениях между funksional nuqtai nazardan yondashadigan
структурно-смысловыми компонентами дискурса// bo‗lsak, ayni paytda berilgan gaplarning
Русский язык: исторические судьбы и birinchisida so‗zlovchining egotsentrik holati
совроменность. Материалы II международного
конгресса исследователей русского языка.-М., 2004 kuchli ekanligini ko‗ramiz.
(Материал интернета). Har qanday gapning sintaktik
14 Қаранг: Лазуткина Е.М. Дискурс как shakllanishi, albatta, kommunikativ jarayon
когнитивный аспект коммуникации (на матер. talabi bilan bog‗liq bo‗ladi. Boshqacha
соматических речений) // Русский язык:
исторические судьбы и совроменность. Материалы
II международного конгресса исследователей 15 Қаранг: Кацнельсон С.Д. Речемыслительные
русского языка.-М., 2004 (Материал интернета). процессы // Вопросы языкознания, 1984, №4.-С.4.
8