Page 8 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

so‗zlovchi va tinglovchining psixologik holati muayyan funksiya bajarishi va muayyan
ham ahamiyat kasb etishini ta‘kidlaydi. Uning ma‘no anglatishidan dalolat beradi.
fikriga ko‗ra, tafakkur bilan bog‗liq bo‗lgan Shuni ham aytish lozimki, til
semantik strukturalar inson miyasida birliklarining sintagmatik qatorda qo‗llanilishi
fonologik strukturalarga aylanadi va shu jarayonida funksional qimmat kasb etishini til
orqali lingvistikaning tafakkur jarayoni bilan materiali tahliliga system-struktur nuqtai
uzviy aloqasi vujudga keladi. Har qanday til nazardan yondashilganda, yanada mukammal
hodisasini ham inson tafakkuri bilan va aniqroq kuzatish mumkin. Boshqacha
5
hisoblashmay tadqiq etish qiyin . aytganda: ―Nutqiy faoliyatni va u bilan
Ko‗rinadiki, U.A.Cheyfning lingvistik bog‗liq muammolarni tadqiq etishda masala
qarashlarida asosiy e‘tibor tilni intuitiv, ya‘ni tavsifiga sistem nuqtai nazardan yondashish
9
xususiy bilimlarga asoslangan holda eng ishonchli vosita sanaladi‖ .
o‗rganishga qaratiladi. Biroq olimning bu E.V.Ponomarenko bu xususda mulohaza
qarashlari, nazarimizda, umumiy masalaning yuritganda yana quyidagilarni to‗g‗ri
faqat bir tomonini tashkil etadi. Zotan, ta‘kidlaydi: ‖Til o‗z birliklari bir-biri bilan
lingvistik tadqiqot tilni kollektiv bilish uzviy munosabatda bo‗lgan funksional
10
masalasi bilan aloqador aksariyat muammolar sistemadir‖ .
shu tilda so‗zlashuvchi ommaning bilish Til sistemasini ikki xil tushunish
6
salohiyati bilan ham uzviylik tashkil etadi . mumkin: 1.Metodologik tamoyil sifatida. 2.
Biroq U.L.Cheyfning kommunikativ Tilning immanent (tashqi ta‘sirlardan holi)
jarayon qatnashchilari har doim tildan xususiyati tarzida. Albatta, mazkur
tashqari muhit bilan bog‗liq ekanligi va tushunchalar o‗zaro bog‗liq bo‗lib, biri
buning tildan nutqda foydalanishda muhim ikkinchisi mavjud bo‗lishini taqоzo etadi.
ahamiyat kasb etishi haqidagi mulohazalari Ammo til birliklarining funksional qimmat
7
ibratlidir . Chunki til birliklarining funksional kasb etishini o‗rganishda ulardan ikkinchisi
faollashuvi pragmatik omillar qurshovida ro‗y muhim ahamiyat kasb etadi.Buning asosiy
beradi.Bunda, ayniqsa nutq muhiti muhim rol boisi shundaki, til sistemasi (ichki immanent
o‗ynaydi. Fikr dalilini muayyan til birligining harakterli sistema nazarda tutilmoqda)
qo‗llanilishi bir til muhitida mumkin bo‗lib, sinergetik kuchga egadir. Agar sinergetikani
ikkinchi muhitda inkor etilishida kuzatish o‗z-o‗zini boshqarish deb tushunadigan
mumkin. Bu jarayonda, albatta, kontekst katta bo‗lsak, u holda til sistemasining bunday
nufuzga ega bo‗ladi. E.V.Paduchayevaning sifatga ega ekanligi izoh talab qilmaydi.
qayd etishiga ko‗ra, ko‗pgina so‗zlar Ayni paytda biz til sistemasi
o‗zlaricha mustaqil ma‘no anglata olmaydi. tushunchasiga urg‗u bermoqdamiz, ammo bu
Kontekstdan tashqari, jumlada (gapda) bilan nutqning ham murakkab sistema
qo‗llanilgan so‗z yakka bo‗lishiga qaramay, ekanligini inkor etmoqchi emasmiz.
jumlaning umumiy mazmuni mazkur so‗zlar Shubhasiz, nutq ana shu sinergetik kuch
anglatgan ma‘nodan kelib chiqmasligi ham qurshovida faoliyat ko‗rsatadi. Bu jarayonga
8
mumkin . Masala tavsifining bunday inson omili ishtiroki bo‗lishi muqarrardir.
qo‗llanilishi esa har bir so‗z (yoxud til birligi) Lekin, shu bilan birga, nutqning ham faqat
faqat kontekstda, sintagmatik qator zanjirida o‗zigagina tegishli jihatlari mavjudki,
ularning funksional faollik olishi sinergetik
omillarga tayanadi.

5 Қаранг: Чейф У.Л. Значения и структура языка.- ―Sinergetika‖ termini aslida yunoncha
М., 1975.- С.47. bo‗lib, u o‗zaro munosabat bog‗lash
6 Қаранг: Лабов У. О механизме языковых
изменений// Новое в лингвистике. Вып.7.-М., 1975.-
С.199. 9 Пономаренко Е.В. О развитии системного
7
Қаранг:Чейф У.Л. Кўрсатилган асар, 47-бет. подхода в лингвистике // Филологические науки,
8 Қаранг: Падучаева Е.В. О семантике синтаксиса. – 2004, №5.-С.24.
М., 1974.-С.12. 10 Ўша мақола, 26-бет.
7