Page 7 - 3-2017
P. 7
Хорижий филология.№3, 2017 йил
tilshunoslik‖ asarining bir bo‗limi ―Inson va epitet tilning hozirgi paradigmasini
til‖ (―Человеквязыке‖) deb atalganligini o‗rganishda eng qulay va to‗g‗ri tushunchadir.
ko‗rsatish mumkin. E.Benvenist inson va til Zotan, bu orqali nafaqat tilning kognitiv
haqida mulohaza yuritganida quyidagilarni xususiyatini, balki uning funksional-
mutlaqo to‗g‗ri qayd etadi: ―Именно в языке kommunikativ jihatlarini tadqiq etish ham
3
и благодаря языку человек mumkin‖ .
конституируется как субъект, ибо только Bugungi tilshunoslikda kommunikativ
язык придаѐт реалность, своюреальность, jarayonning asosiy birligi sifatida matn
которая есть свойствабыть – понятию ko‗rsatilmoqda, zero, unda tilning barcha
2
―Еgо‖ – моѐ я‖ . birliklari kesishadi. Biroq matn jumlalardan
To‗g‗ri, yuqorida ko‗rsatib o‗tilgani tashkil topadi. Albatta, keng ma‘noda tilning
kabi, qariyb hozirgacha til va uning nutqda qo‗llanilishini matnda qayd etamiz.
qo‗llanilishida, taraqqiyotida inson omili Ammo shuni ham aytish kerakki, tilning
masalasiga jiddiy e‘tibor berilmadi. Biroq, individual qo‗llanilishi jumlalar orqali sodir
bizningcha, buni nisbiy tushunmoq darkor. bo‗ladi. Shu bois jumlani kommunikativ
Chunki V.fon Humboldt tadqiqotlarida, jarayonning asosiy va minimal birligi sifatida
qolaversa, tilning falsafiy masalalarini talqin etish maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy
o‗rganishda inson omili masalasi tadqiqotlar tilshunoslikda muloqot birligini diskurs deb
kun tartibiga qo‗yilganligi izoh talab atashmoqdalar.Jumla esa aksariyat hollarda
qilmaydi. Til va tafakkur birligi masalasi esa ana shu narsaning o‗zini taqоzo etadi.
tilshunoslarimizning har doim diqqat E.Benvenist biz tildan foydalan-
markazida bo‗lib keldi va shunday bo‗lib ganimizda muhim vosita sanaluvchu
qolmoqda. Bugungi kunda dolzarb individual akt eng avval so‗zlovchini nutqiy
sanalayotgan kognitiv tilshunoslik jarayon parametri sifatida faollashtirishini
muammolari ham falsafada bilish nazariyasi ta‘kidlaydi. Bunda jumla (gap)
nomi bilan azaldan o‗rganilib kelinmoqda. shakllanmaguncha til o‗ziga xos imkoniyat
Bugungi tilshunoslikda uning lingvistik tarzida mavjud bo‗lishini, nutqiy jarayon
maqom olganliginigina yangilik deyish boshlangandan keyin esa insonga tovushlar
mumkin. orqali faoliyat ko‗rsatishi uchun sharoit
Shuni ham aytish kerakki, kognitiv yaratuvchi faol vositaga aylanishini alohida
4
tilshunoslik o‗rganadigan barcha masalalar til qayd etadi . Bizningcha ham, ana shu
unsurlarining mazmuniy jihatlarini taqozo jarayonda so‗zlovchining pragmatik faolligi
etadi.Bundan tashqari, bunday masalalar boshlanadi va har bir jumla uchun zarur
tashqi tilshunoslikda tekshiriladigan bo‗lgan til birliklarining tildan nutqqa
obyektlarni o‗z ichiga oladi. Boshqacha ko‗chirilishi bosqichma-bosqich sodir bo‗la
aytganda, kognitiv tilshunoslik sistema, uning boshlaydi. Boshqacha aytganda, ayni paytda
voqelanishi, sistema birliklarining ichki til birliklaridan nutqda foydalanishning
bog‗lanishi, ularning tildan nutqqa induktiv usulu faollik ko‗rsatadi va bunung
ko‗chirilishi va h.k.,kabi masalalar bilan natijasida matn shakllanadi. Pragmatik nuqtai
shug‗ullanmaydi. Kognitiv tilshunoslikning nazardan bu o‗rinda so‗zlovchining illokutiv
asosiy tekshiruv obyekti, bizningcha, tilning rejasi amalga oshadi.
kommunikativ funksiyasi bilan uzviy Albatta, mazkur hodisalarning barchasi
bog‗lanadi. Shu bois E.A.Popovaning kommunikativ jarayon bilan uzviy bog‗lanadi,
kognitiv tilshunoslik – bu til bilan inson zero, ayni paytda so‗zlovchi (inson omili)
omilining munosabatini o‗rganuvchi yagona muhim vazifa bajaradi. U.L.Cheyf bunda
soha emasligi haqidagi fikriga qo‗shilamiz.
Uning bu xususda bildirgan quyidagi
mulohazalari ham ibratlidir: ―…antropologik 3 Попова Е.А. Человек как основополагавщая
величина современного языкознания//
Филологические науки, 2002 №3.-С 71.
2 4
Бенвенист Э. Общая лингвистика.-М.,1974.-С.293. Қаранг: Бенвинист Э. Кўрсатилган асар, 313-бет.
6
