Page 10 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

ТАРЖИМОННИНГ ЛИСОНИЙ ШАХС СИФАТИДА
БАЖАРАДИГАН ФАОЛИЯТИ

Сафаров Шахриѐр Сафарович,
СамДЧТИ профессори

Калит сўзлар: когнитология, методолог, семиотика, когнитив, тезаурус
интерпретант.

Когнитология билимнинг лисоний фойдаланувчи шахсларга муносабатини
воқеланиши жараѐнини тавсифлашни ҳам қамраб олади‖ (Моррис 1983:62).
гуманитар фанлар соҳасидаги энг асосий Афсуски, Пирс ва Моррис томонидан
муммолар қаторига қўяди. Ушбу муаммо истеъмолга киритилган ―интерпретант‖ ва
замонамизда ривож топаѐтган илмий ―интерпретатор‖ тушунчалари ҳаммага
тадқиқотларнинг муҳим йўналишларини ҳам бир хилда маъқул келмади. Ҳатто
белгилаб бермоқда ва шулар қаторига фаннинг ―объектив‖ ҳаракатларда
семиотик бирликларнинг инсон (субъект) бўлишига қаттиқ ишонган баъзи олимлар
фаолияти билан боғлиқ ҳолда юзага бу тушунчаларни қабул қилишдан бош
келадиган моҳияти ва функционал тортдилар. Методологлар даврасида
хусусиятларини ўрганиш масаласи машҳур ҳисобланган Г.П.
киради. Даставвал Ч.Пирснинг ишларида Щедровицкийнинг таъкидлашича, тилдан
ўз аксини топган семиотик белгининг ташқи хусусиятлар ва омилларни (масалан,
субъективлиги ҳақидаги ғоя кейинчалик инсон онги) инобатга оладиган семиотика
унинг давомчиси Ч.Морриснинг ―Белгилар ѐки бошқа соҳаларнинг ривожига бўлган
назарияси асослари‖ асарида умид фанни боши берк кўчага қамаб қўяр
ривожлантирилди. Белгининг табиатини эмиш (Щедровицкий 1995). Унинг
семиозис жараѐни доирасидан излашни шогирди В.М.Розиннинг қайди янада
маъқул кўрган Ч.Моррис, ўз устози қаътийроқ эшитилади: ―Семиотиканинг
ажратган ―репрезентамен‖, ―десигнат‖ ва асосий вазифаси унинг мустақил табиий
―интерпретант‖ белгилар шакли учлиги фан соҳаси сифатида шаклланишини ва
қаторига тўртинчи омил, яъни бунга белгилар ва белгилар тизими ҳақида
―интерпретатор‖ни ҳам қўшиб қўйди. асосий тушунча–тасаввурларни
Олимнинг таъкидича, ушбу тўртлик умумлаштириш, синтезлашга эришиш
аъзоларининг муносабати барқарор, лекин эканлиги ҳақидаги фикрни маъқуллаб
уларнинг хусусиятлари нисбий, чунки бўлмайди‖ (Розин 2001:20). Айни пайтда,
ушбу хусусиятларнинг намоѐн бўлиши Пирс-Моррис назарияси тадқиқотчилар
объектларнинг семиозисда кечаѐтган эътиборини доимо жалб қилиб
ҳаракатлар вазифаси билан боғлиқ келганлигини, уларнинг таълимоти янги
(Моррис 1983:55). Кўринадики, соҳаларнинг (масалан, прагматика, маъно
семиотикани турли фанларнинг назарияси кабилар) тараққиѐтига катта
ҳамкорлигидаги ўрнини қайд этган улуш қўшганлигини ҳам унутмаслик
Ч.Моррис семиотик бирликларнинг инсон керак. Ч.Пирснинг фанга қўшган улушини
фаолияти доирасида бажарадиган юқори баҳолаган Роман Якобсон
вазифасини билиш муҳимлигини таъкидлаганидек, ―Агарда Пирснинг
таъкидлайди: ―... фанни ўрганишни ҳеч ишлари ўттизинчи йилларга қадар (20-аср
қандай қолдиқсиз илмий тил тадқиқига назарда тутилмоқда-Ш.С.) чоп
киритиш мумкин, зеро ушбу тил тадқиқи қилинмасдан қолмаганида эди, ҳеч
фақат формал структуралар тадқиқини бўлмаганда, чоп қилинганларидан
назарда тутмасдан, балки унинг тилшунослар хабардор бўлганларида, улар
ифодаланаѐтган объектлар ва ундан лингвистик назариянинг дунѐ миқѐсидаги
ривожига тенгсиз таъсир кўрсатган бўлар

9