Page 27 - 2-2017

Хорижий филология. №2, 2017 йил

ПАРАФРАЗАЛАР ВА УЛАРНИНГ ДЕРИВАЦИОН ХУСУСИЯТЛАРИ

Шодиев Санъат Эргашевич,
Самарқанд давлат чет тиллар институти катта ўқитувчиси

Калит сўзлар: парафраза, синтагма, прагматик сема, деривация, синтактик
деривация, гап деривацияси, семантик оператор, нол оператор.

Тилшуносликда сўзларнинг ўзаро Шуни ҳам айтиш лозимки, баъзи
муносабати масаласи тадқиқотчилар учун тилшунослар парафразаларни фразеологик
муҳим мавзулардан бири бўлиб, бугунги ибора тарзида талқин этадилар. Профессор
кунга қадар ўрганилмоқда. Шунга А.Н.Кожин, масалан,
қарамасдан парафраза структурасини «голубой экран» («зангори экран»)
ташкил этувчи сўзлар муносабати парафразасини фразеологик ибора
борасида изланишлар олиб бориш сифатида таҳлил қилади [Кожин А.Н. -
лозимлиги кўзга ташланмоқда. Самарканд, 1970, 80-б]. Бизнингча,
Парафраза сўзи аслида грекча бўлиб парафразалар соф турғун бирикмалар
(paraphrasis),у тилшуносликда «тасвирий жумласига киради. Тўғри, уларда ўзига хос
ифода» маъносида қўлланилмоқда. Бу маъно мажозийлиги кузатилади. Бироқ,
ҳақда А.Ҳожиевнинг «Лингвистик шундай бўлса ҳам, уларнинг умумий
терминларнинг изоҳли луғати»да қуйидаги маъноси салмоғи компонентларининг
изоҳ келтирилган: «Нарса, ҳодисани ўз маъноларидан келиб чиқади. Бироқ мазкур
номи билан эмас, тасвирий усул билан мажозийлик парафраза боғланаѐтган асл
маълум контекст,м ситуациядаги сўзга нисбатан аҳамият касб этади.
характерли белги-хусусияти орқали Парафраза компонентлари эса ўз луғавий
ифодалайдиган стилистик приѐм. Масалан, маъноларида қўлланилиб, маълум бир
дала маликаси, (макка жўхори)»[Ҳожиев умумий маънони англатади. Қиѐсланг:
А.–Тошкент, 1985, 67-б]. Зангори экран – мажозий маъно –
Ўзбек тилшунослигида парафраза телевизор.
хусусидаги илмий маълумот, асосан, Зангори - ўз луғавий маъносида
М.Миртожиевнинг тадқиқотларида Экрани зангори рангдаги предмет =
мукаммалроқ берилганини кўрамиз. умумий маъно.
Олимнинг таъкидлашича: «Парафразалар Кўринадики, парафразаларда бир
маълум бўлаги ѐки бўлаклари кўчма пайтнинг ўзида синтактик деривациянинг
маънода бўлиб, улар маъноси синтезидан ҳам, семантик деривациянинг ҳам
ташкил топган, бир тушунчани воқеланиши кузатилади. (Бу ҳақда
билдирувчи луғавий бирликдир. ... ишимизнинг кейинги саҳифаларида
Парафраза ҳолида мақом олган бирикмада, кенгроқ фикр юритилади).
гарчи семантик қайта бўлиниш кечган Парафразаларда денотат-
бўлса ҳам, унда синтактик қайта бўлиниш сигнификат муносабати муҳим мавқе касб
кузатилмайди» [Миртожиев М.М, - этади. Бунда, агар таъбир жоиз бўлса,
Тошкент, 2000, 42-б]. бирламчи(асл) ва иккиламчи (нисбий)
Дарҳақиқат парафразалартилимиз денотат тушунчаси вужудга келади. Фикр
луғат бойлигидатайѐр ҳолда мавжуд исботи учун қуйидаги мисолларга
бўлади ва шу боис уларни турғун сўз мурожаат этайлик:
бирикмалари жумласига киритамиз: ақл 1. Пешона тери эвазига яратган «оқ
гимнастикаси, само лочинлари, қанотли олтин»идек қалби тоза деҳқонларга
дўстлар, чарм қўлқоп устаси, мўйқалам топганингиз тўйга буюрсин
соҳиби, илм ўчоғи ва ҳ.к. деймиз(«Qishloq haqiqati»).

26