Page 30 - 2-2017

Хорижий филология. №2, 2017 йил

келганда, ѐки метафорик маъно ифодасини этади. Бирикма компонентларининг
берганда синтактик деривация оператори синтактик муносабати масаласи эса турғун
нол ифодали бўлади. Бундай операторни ҳолатдаги қурилмаларнинг, шу жумладан,
дериватологияда баъзан семантик парафразаларнинг ҳам семантик яхлитлиги
оператор номи билан ҳам аташади: ѐки кўчма маъно касб этишига монелик
1. Май ойининг охири бўлса ҳам, қилмайди ва синтактик муносабат алоҳида
лолақизғалдоқларнинг парча- деривацион тамойилларга асосланади.
парча қирмизи гиламлари Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш
яшнайди (Ҳ. Ғулом.Қорадарё). жоизки, парафразалар шаклланиши
2. Ҳафиз Полвонов «Ўзбекистон» (фразеологик ибораларда бўлганидек) бир
номли зангори кемада пахта йўла синтактик деривация тушунчаси
теришда рекорд қўйди (Ҳ. билан ҳам, семантик деривация тушунчаси
Ғулом.Қорадарё). билан узвий боғлиқ бўлади. Бунинг асосий
3. Пўлат қуш тумшуғини чўза- боиси парафраза структурасида бирламчи
чўза осмонга кўтарилди ва иккиламчи денотатлар ифодаси
(Н.Сафаров. Оловли излар). мавжудлигидадир. Масалан, чарм қўлқоп
Келтирилган мисолларда қирмизи устаси парафразасини олиб кўрайлик.
гиламлар, зангори кема, пўлат қуш Мазкур бирикмада синтактик деривация
парафразалари қўлланилиб, уларнинг белгисиз келаѐтган –нинг (қўлқопнинг)
синтактик деривацияси нол операторга оператори воситасида воқеланмоқда ва
асосланмоқда. Бу ўринда операндлар бунда уста сўзи иккиламчи денотат
муносабати семантик дистрибуция вазифасини бажариб, бирламчи денотат
доирасида ўзаро боғланмоқда. Шунинг боксчи тушунчасининг семантик ифодаси
учун айни пайтда деривация оператори учун хизмат қилмоқда. Бошқача айтганда,
бирор морфологик восита орқали бу ўринда нафақат синтактик, балки
ифодаланмаган ва бунинг учун ҳеч қандай семантик деривация ҳам воқеланмоқда.
зарурат ҳам сезилмайди. Бундай вазиятда семантик
Шуни айтиш керакки,парафразалар деривация нол ифодали операторга
турғун сўз бирикмасини тақозо этади ва таянади. Чунки унинг воқеланиши учун
шу боис компонентлари ўртасида реал оператор эмас, балки тилнинг ички
синтактик муносабатнинг динамиклик муҳити муҳим аҳамият касб этади.
характери даражаси ўта паст бўлишидан Масалан, чарм қўлқоп устаси бирикмаси
қатъи назар, уларда синтактик деривация боксчи маъносининг тасвирий ифодаси
қоида ва тамойиллари тўлиқ ўз ичида эканлиги шу тилда сўзловчилар учун
қолади. Бундай вазиятни, яъни тилнинг ички муҳити орқали аѐндир.
компонентлари ўртасида синтактик Бизнингча, сўзларнинг ўзаро
алоқанинг сақланишини ҳатто муносабати тилнинг ички муҳити билан
фразеологик ибораларда ҳам кўрамиз. боғлиқ ҳодиса эканлиги ва бунда
Чунки турғун бирикмаларнинг барчасида парафразани ташкил этувчи сўзлар
ҳам маъно яхлитлиги, унинг мажозийлиги муносабати ташқи структура сифатида
семантик нуқтаи назардан аҳамият касб кўзга ташланади.

Адабиётлар

1. Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. –Тошкент, 1985, 67-бет.
2. Миртожиев М.М. Ўзбек тили лексикологияси ва лексикографияси.-Тошкент,
2000,42-бет.

29