Page 7 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

шоиригина эмас, шу билан бирга унинг ҳоқонининг қизини олиб бердим (БК Х
тарих, тиб, риѐзиѐт ва бошқа кўп b10).
фанлардан хабардор фозил инсонлигини Ушбу термин XIV-XV асрларга
1
кўрсатади . келиб тўра, хўжа маъноларида ҳам
―Қутадғу билиг‖нинг лексик тизими қўлланила бошлаган. Мумтоз
ранг-баранг бўлиб, унда ижтимоий адабиётимиз намояндаси Алишер
лексикага хос терминлар катта ўрин Навоий ўз асарларида тўра термини
эгаллайди. Улар ўзига хос услубий- хонзода, подшоҳзода тушунчаларини
семантик хусусиятларга эга. Шулардан ифодолаш учун ҳам қўллаган. Лекин
бири давлат бошқаруви ва давлатчилик “Қутадғу билиг” асарида тѳрү
тизимига оид лексик маъноли терминини асосан сиёсат, адолат қонун-
бирликлардир. қоида маъносида ишлатилган: “Кѳни
Асарда давлат бошқаруви ва бѳл кѳнилик γзе қыл тѳру” – одил бўл
давлатчилик тизимига оид қуйидагича адолат узра сиёсат қил (766); “Тѳрудэ
лексик-семантик бирликлар ишлатилган. экигу меңе бир саны . Кѳни бѳл кѳнилик
Улар ижтимоий терминлар бўлиб, γзе қыл тѳруодил бўл адолат узра
ҳукмдорликка оид лексемаларнинг сиёсат қил” (766).“Сийасат йуритса сγ
услубий семантик хусусиятларини қамраб башлығ болур”(378б) - Сиёсат юритса
олган. Олий давлат идорасини давлат лашкар итоаткор бўлади.
ҳукмдори бошқарган. ―Қутадгу билиг‖да Юсуф Баласоғуний ўз асарида
бош ҳукмдорларни ифодалаш учун бир тѳрү терминини юқорида кўрсатиб
қанча терминлар қўлланилган. Қуйида ўтилганидек сиёсат, адолат, қонун-
ушбу терминлардан баъзиларининг қоида маъноларида ишлатганидан
луғавий семантик хусусиятларини кузатиш ташқари ҳукмдор маъносида ҳам
мумкин: қўллайди:
-Тѳрү- қонун. Бу терминнинг Тѳрү түз йурыты байуды будун,
ДТС (Қадимги туркий тил луғати) да бир Атын эдгү қылды ул эдгү ѳдүн.
қанча маънолари қайд қилинган: ―Тѳру‖ - (288 байт).
порядок, правила, закон, обичай, яъни Яъни Ҳукмдор адолатли сиѐсат юритди,
тартиб, қоида, қонун, одат маънолари халқ бойиди, уяхшилик даврон билан ўз
билан изоҳланган. Бошқа манбаларда ҳам номини абадийлаштирди.
бу термин шунга ўхшаш семантик “Қутадғу билиг”да тѳрү термини
маъноларда изоҳланган. Масалан, 1)
тартиб, қоида, қонун; 2) урф-одат; 3. никоҳ билан бирқаторда қапуғ, сарайығ,
маросими каби маъноларда қурқа,тѳр, орду, жамоат, йавғу\яфғу
қўлланилганини кузатиш мумкин. каби ижтимоий маъноли атамалар ҳам
Чунончи, уйғур битикларида:―Эл башлағү ишлатилган. Бу терминларнинг ҳар
тѳрүсин ѳтүнүр сызлар айыту - сиз бири ўзига хос семантик хусусиятларга
мамлакат бошқаруви тартибини илтифот эгадир.
билан сўрайсиз‖ (Uig I 25); ―Күч елдин 1. Қапуғ термини ДТСда двер,
кырсä тѳрү түңлүктүн чиқар”(МК.III том, ворота, приемная комната, яъниэшик,
120 б.) - Агар куч эшикдан кирса қонун дарвоза, ҳукмроннинг қабулхонаси
мўридан чиқар. Урф-одат маъносида: маъноларида изоҳланган. Бу термин
“Бир йилқа элиг күн арығ динтарча “Кутадғу билик"асарида ҳар учала
вусанти олырсүқ тѳрү бар” (Chuast Л маънода ҳам ишлатилган:“Қапуғда
115);“Түр қызын Эртиŋу улуғ тѳрүн қалын баш йумытты йурыр” (756) –
уйлума алы бертим”–Урф-одат билан Йўлбошчи қабулхона эшигида кўп иш
катта тўй қилиб ўғлимга Тюргеш юритувчилар йиғилган.
2. Жамаъат – жамоат:“Толу тутса
мазгад жамаъатларығ”(816).
1 . Муталлибов С. Морфология ва лексика
тарихидан қисқача очерк.-Т.: Фан, 1969, 6-бет.

6