Page 8 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

3.Сарайығ- ҳукмрон турадиган 4. Элчи башы: “Идиси (хўжаси)
кўшк: “Этиглиг сарайығни бузувчи башын йэр эй элчи башы”(614б).
ѳлум”(226). 5. Будун термини фуқаро, жамоа,
4. Қурқа-мартаба: Бу қурқа элат, аҳоли, элат, оддий халойиқ
тапунса тэгиб эр бирер-Киши бу маъноларини ифодалаган:“Эди йақшы
мартабаларга эришиб хизмат қилса аймиш будун башчысы”(606б.).
(612б). 6. Ҳақан термини хон маъносини
5. Тѳр термини ДТСда почетное ифодалаган: Бу термин “Қутадғу
место, яъни юқори ўрин, тўр маносида билиг”да ҳам учрайди:“Китабка
изоҳланган: Бу термин “Кутадғу битинди бу ҳақан ати” (78б).
билиг"да ҳам шу маънода келган: “Эр Таъкидлаш лозимки, шарқ
эдгγ болуб ѳтрγ тѳрке барур” (332б)- халқлари орасида хон термини
Киши яхши бўлса тўрга чиқади ҳукмронларнинг унвони бўлиб, энг
(юқорига кўтарилади). қадимий формаси “хақан” шаклида
6. 0рду термини ДТС да Хитойда Шелун биринчи бўлиб, шен-ю
ставкарезиденция хана, дворец, яъни унвоңини қўллаган , кейинроқ уңинг
2
ҳукмрон қасри, ҳукмрон ўрдаси издошлари бу сўзни “хакан” (kho khan),
маъносида изоҳланади. Бу термин яъни император маъносида
“Қутадғу билиг”да ҳамшу маънода ишлатишган. Кейинчалик барча Ўрта
келган: “Тэр эшитгил γч орду ханы” Осиё ҳукмдорлари ҳоқон терминини
(818б) – Уч хумрон хони нима дейди унвон сифатида қабул қилишган. Бу
эшитгин. термин V-VI асрларга хос битикларда
7. Йавғу\ яфғу термини амалдор ҳам учрайди. Мусулмон тарихчилари,
маъносида қўлланилган: “Нэкγ тэр шоирлари ҳоқон терминини татар
эшитгил бѳгә йавғус “ (812). ҳукмдорларига нисбатан қўллашган.
8. Мулқат термини пошолик 744 йилда эса уйғурлар томонидан
маъносини ифодалаган (88б). Умуман Текюй империяси барпо қилингандан
,“Кутадғу билиг" асарида бу каби сўнг уларнинг ҳукмдорлари ўзларини
ижтимоий маъноли сўзлар кўп учрайди. келиб чиқишлари турк бўлган хитой
“Қутадғу билиг”да тѳрү термини ҳукмдорлари сифатида ҳоқон ном билан
билан бир қаторда давлат аташган, яъни ўзларини "tengri khakan",
бошқарувчиси, ҳукмрон, ҳоқон "небесных хаканов" мазмунидаги ҳоқон
маъноларида, умуман, давлат бош деб қўллашган. Шундан кейин ҳоқон
хукмдорлари номларини ифодаловчи термини унвон, титулни ифодалаш учун
кўпгина атамаларни кузатиш мумкин. уйғурлар, мўғуллар, хитойлар,
1. Тѳрγ термини ўз навбатида манжурлар салтанатида ишлатила
ҳоқон маъносида ҳам ишлатилган. бошланган. Мўғуллар тангаларида kaan
Масалан,“Тѳрγ тγз йурыты байуды (ҳоқон маъносида)сўзи учрайди. Бу
будун” (104 бет. 288 байт) – Ҳоқон термин фақат XI асрга келиб хон
адолатли сиёсат юритди, халқ бойиди. шаклида, жаноб маъносида ҳам
Шунингдек, ҳукмрон, ҳоқон маъносида ишлатилган. Тобатлар даврида ҳам бу
элиг, элчи баши (юртбоши), элчи, хон , термин учрайди. Шимолий
султон, талу, одрум, ябғу, бег, малик, Муғулистонда III асрда ҳукмронлик
подшоҳ, йўриқ каби терминлар ҳам қилган Линхан тобатларнинг 67-
ишлатилган. Масалан, ҳукмдори сифатида ўзини хон деб
2.Элиг – ҳукмрон маъносида: “Эй атаган. Шундай қилиб хон термини
элиг (ҳукмрон) бака кѳр сэн ѳзкә ҳоқон атамаси билан бир хил даражада
кѳзγң”(104 бет. 288 байт).
3. Элчи\ эл бошлиғи: “Нэку тер 2 . Исабек Б. ―Шанюй унвони ҳақида‖ (Турк
эшитгил кѳр элчи бѳгу”(394б) шажараси).-Т.: ―Ўзбекистон адабиѐти ва санъати‖
газетаси, 1993. 16 апрель.

7