Page 118 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

МЕЛИОРАТИВ ТЕРМИНЛАРНИНГ СЕМАНТИК УСУЛ БИЛАН ЯСАЛИШИ

Омонова Махфурат Келдияровна,
Қарши Давлат университети “Лингвистика” кафедраси мудири

Калит сўзлар: семантик усул, термин, терминологик лексика, бирикма терминлар,
сўз ясаш, сўз ясалиши, қўшма терминлар, таркибли термин, таркибли ном, грамматик
қонуниятлар, изоҳли луғат, мелиоратив терминлар, ном кўчиш, метафора, метонимия,
синекдоха, бош маъно.

Семантик усул билан термин терминлар фақат туб терминлардангина
ясалиши ўзбек тилшунослигида ҳалигача иборат эмас, бу ҳолатни С.Усмонов ҳам
алоҳида бирорта тадқиқотнинг объекти қайд этади: “Термин мураккаб тузилган
бўлган эмас. Бу усул билан термин бўлса, унинг бир ёки бир неча элементи
ясалиши ҳақидаги дастлабки қайдлар кўчма маънода бўлиши мумкин: масалан,
проф. С.Иброҳимовнинг “Фарғона анатомия соҳасида мия пўсти майдонлари
шеваларининг касб – ҳунар лексикаси” термини таркибидаги пўст ва майдон
номли монографиясида ўз ифодасини сўзлари кўчма маънода қўллангандир”
топган [1]. Мазкур олимнинг бу соҳадаги [3,7].
хизматига Р. Дониёров ўзининг “Ўзбек Муаллиф бу ишида семантик усул
илмий техник терминологиясининг айрим билан термин ясалишида метафорик ном
масалалари” номли монографиясида кўчишининг кўпроқ учрашини тўғри
алоҳида саҳифалар бағишлагани сабабли, кўрсатган. Метафорага: қўлтиқ (залив),
биз бу ҳақида тўхталиб ўтишни лозим бурун (мыс), чанг (пыльца); метонимияга:
топмадик [2,76-72]. қоракўл, модель, токай, Ом, ампер;
Р.Дониёров юқорида эслатилган синекдохага: тери маъносини англатган
ишида семантик усул билан термин қоракўл, тулки, қундуз.
ясалиши ҳисобига ўзбек тили техникавий Тилшунос Н.Маматов пахтачилик
терминологиясининг бойиш манбаларига терминологиясида лексик-семантик усулда
алоҳида тўхталган. Муаллиф термин ясалишини бешга бўлади: шаклий
умумистеъмолдаги сўзлардан ясалган ўхшашлик, функционал ўхшашлик,
терминларни тўрт мавзувий гуруҳга хусусиятдаги ўхшашлик, жойда ўхшашлик
ажратади: 1. Одам ёки ҳайвон асосида, жами предметларга хос тушунча,
аъзоларининг номлари асосида. 2. Уй – жараён ва ҳаракатларни жонсиз
рўзғор буюмлари номлари асосида. 3. предметларга ўхшатиш асосида амалга
Маиший нарса–буюм номлари асосида. 4. ошишини таъкидлайди. Муаллиф бу
Номашинавий техникага оид терминлар ўринда лексик-семантик усул билан ном
[2,73-79] асосида ясалган терминлар. кўчишини яна усулларга ажратади [4,10].
Семантик усул билан термин Бизнингча, лексик-семантик усул билан
яратишга оид изчил қайдларни термин ясалиши йўллари деб изоҳласа
С.Усмоновнинг “Ўзбек термино- мақсадга мувофиқ бўларди.
логиясининг баъзи масалалари” номли Булардан ташқари, ўзбек
ишида учратамиз. Муаллиф терминологиясининг айрим соҳалари
умумистеъмолдаги сўздан семантик усул юзасидан олиб борилган тадқиқотларда
билан термин ясалишига тўхталар экан, мазкур усул билан термин ясалишига у ёки
“термин сўзининг қўшимча қўлланадиган бу даражада алоқадор ўринлар бор.
асосий (бош) маъносигагина таянмайди, Масалан, Н.Т.Ҳотамовнинг адабиёт-
балки кўчма (ёки ясама) маъноларига ҳам шунослик терминларига бағишланган
асосланади”, - деб кўрсатади [3,11]. ишида парда, воқеа, банд, тугун, кўриниш
Маълумки, ном кўчиш орқали ясалган

117