Page 122 - 1-сон 2020 йил
P. 122
Хорижий филология №1, 2020 йил
номлашда ҳам танишдан нотанишга ўтиш маълум предметга ном бериш ўз
қонуниятига асосланади. Буни биз денгиз муносабатимизни ифодалаш зарурияти
ва океанларда яшовчи ҳайвон ва туғилганда воқе бўлади. Объектив омил
жониворларнинг қуруқликдаги ҳаётдан ҳам, субъектив омил ҳам тилда қадимдан
маълум ҳайвон ва жониворларнинг амал қилиб келган ҳодисадир. Объектив
номлари билан аталганида кўрамиз, денгиз омил маҳсули сифатида вужудга келган
мушуги, денгиз сигири каби. Ҳатто, уларга метафора терминологиянинг мақсад ва
денгиз мундиси каби уй-рузғор буюми вазифалари бўлган метафора публицистик,
номи берилганига ҳам гувоҳмиз. бадиий ҳамда сўзлашув стилининг мақсад
Лексик-семантик усул билан термин ва вазифаларига хизмат қилади.
ясалиши хотира тасаввури билан хаёл Объектив омил таъсирида юзага
тасаввурининг ҳамкорлигида воқе бўлиши келган метафорик ном кўчиши орқали
мумкин. Бунда ҳаёт тажрибаси асосида ясалган терминларда (умуман, сўзларда
янгидан яратилган предметлар номланган ҳам) образлилик сўнган бўлади. Чунки
бўлади, яъни ўз номига эга бўлган уларнинг функцияси предметнинг,
предметларнинг белги-хусусиятлари, тушунчанинг тилдаги ифодаси бўлиши
функцияси асосида янгидан яратилган билан чегараланади. Субъектив омил
предметлар ифодаланиб, маълум маънода таъсирида пайдо бўлган метафорик ном
ижод маҳсули сифатида баҳоланиши кўчиш нутқнинг таъсирчанлигини
мумкин. Бугунги кунда турли машина- ошириш, нутқ предметига нисбатан
механизмларнинг деталларига, иш субъектнинг муносабатини ифодалаш каби
органларига уй-рўзғор буюмларининг коннотатив маъноларни бирлаштиради.
номи берилганини кўрамиз. Масалан, Шу хусусиятлари билан улардан бири
пичоқнинг қирқиш ва кесиш функцияси номига эга бўлмаган предметни номлагани
асосида культиваторнинг бегона ўтларни учун тил бирлиги сифатида қарор топади,
қирқувчи, ерни юмшатувчи иш органи иккинчиси эса ўз номига эга бўлган
яратилгани ва унинг пичоқ деб номлангани предметни қайта номлагани учун нутқнинг
шундан далолат беради. Солиштиринг: мулки бўлиб қолади.
Пичоқ – дастага ўрнатилган ясси ва узун Мелиорация терминологиясида
тиғли рўзғор асбоби (ЎТИЛ., 1, 589-590); метафора асосида ном кўчиши орқали
Пичоқ – қишлоқ хўжалиги машина- лексик-семантик усул билан ясалган
қуролларининг тупроқ, ўсимлик поялари, терминлар ҳам мавжуд. Бундай терминлар
барглари ва палакларини қирқадиган иш дренаж, коллектор, мелиорация
органи (ҚХТЛС, 311). Унинг (пичоқли қурилмалари, зах қочириш зовурлари, сув
барабаннинг – М.О) ташқи сиртига иншооти ва сув йўллари билан боғлиқ
рандалаш пичоқлари маҳкамланган жараёнларда кўплаб ишлатилади.
(ҚМЛУ, 263). Уларнинг номланиш характерига кўра
Лексик-семантик усул билан термин қуйидаги мавзувий гуруҳларга бўлиш
ясалиши нолингвистик ҳодисалардан, мумкин: 1. Киши аъзолари номлари
асосан, метафора ва метонимия асосида: бурун, бўғиз, томоқ, қовоқ, қўл,
кузатилади. Метафоранинг кенг қулоқ, қўлтиқ, адоқ (оёқ), тирсак, елка,
тарқалганлиги, метонимиянинг нисбатан қовурға, тиш, тил, ва бошқалар. 2.Уй-
кам кузатилиши терминга қўйиладиган рўзғор буюмлари номлари асосида: тароқ,
аниқлик талабига бўйсунади. нина, коса, ёстиқ, тўшак, ойна ва
Метафора – икки предмет ва бошқалар. 3.Озиқ-овқат номлари асосида:
ҳодисадаги ўхшаш белги-хусусиятлар чалпак, ёғ, в.б. 4. Кийим-кечак номлари
асосида бир номнинг иккинчи предмет ва асосида: чўнтак, ёқа, этак, в.б.
ҳодисага кўчишидир. Бунинг объектив ва Бундан ташқари, мелиорациянинг
субъектив омиллари мавжуд. Бу жараён бир соҳасига оид терминларнинг бошқа
ҳамиша икки эҳтиёж таъсирида, яъни янги соҳасига метафора асосида ўтиши ҳам
предметга ном бериш зарур бўлганда ёки мавжуд. Масалан, қуруқлик
121
