Page 120 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

мумкин. Уларнинг маълум қисми гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга
умумистеъмолда қандай маънода бўлса, шакл жиҳатидан ҳам, денотат билдириши
шу маънода қўлланади, маълум қисми эса жиҳатидан ҳам фарқ қилмайдиган сўз-ном
терминологияда бошқа маъно касб этган. ва термин-номларни киритиш мумкин.
Эътибор берилса, ҳар бир Улар орасида денотат жиҳатидан фарқ
терминосистемада мавжуд энг асосий бўлмаса ҳам, тушунчавий мазмун планига
тушунчаларнинг номи бўлган терминлар кўра маълум фарқларни англаб олиш
умумистеъмолдан ўзлашгандир. Масалан, мумкин. Бунга ишонч ҳосил бўлиши учун
мелиорациянинг асосий тушунчалари “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” ҳамда
бўлган сув, дарё, дренаж, коллектор, зах, Ғ.О.Мавлонов, Ғ.Р.Рашидовларнинг
зовур, денгиз, кўл, қудуқ, муз, ботқоқлик, “Гидрология ва инженерлик геологиясига
қор кабилар умумистеъмолдаги маъноси оид изоҳли луғат”идан дарё сўзига ва
билан ўзлашган. Шунинг учун ҳам терминига берилган изоҳларни
академик В.В.Виноградов, “Ҳар қандай солиштириб кўришнинг ўзи кифоя
фан халқ тафаккури ва нутқи эришган “Манбадан қуйилиш жой томон доимий
натижалардан бошланади, кейинги равишда оқиб турадиган катта сув”
ривожланиш жараёнида ҳам халқ тилидан (ЎТИЛ, I, 210), “...сойликдан оқиб
ажралмайди”, - деган эди [9,165]. ўтадиган ва анча катта, узунлиги бир
Терминологиянинг халқ тили билан неча км дан минг км гача бўлган сув оқими.
боғлиқ эканлигини турли Дарё оқим характерига кўра доимий ва
терминосистемаларда мавжуд семантик вақтинча (мавсумий, даврий),
усул билан ясалган терминларда ҳам таъминланиш характерига кўра – ёмғир,
кўриш мумкин. Бу усул билан термин қор, музлик, ер ости ва аралаш омиллар
ясалиши умумистеъмолда маълум предмет ёрдамида ҳосил бўлади; шаклланиш
ва ҳодисанинг номи бўлган сўзни шароитлари бўйича текислик, тоғ,
терминология соҳасидаги бирор предмет ботқоқ, карет дарёларига бўлинади”
ва ҳодисанинг номи сифатида қўллашда (ГИГЛ, 158).
акс этади. Чунки, ўз моддий ишлаб Келтирилган изоҳлардан кўринадики,
чиқариши ва моддий муносабатини сўз-номнинг тушунчавий мазмуни
ривожлантираётган кишилар шу ўз бирмунча умумий ва мавҳумдир. Термин-
воқелиги билан бирга тафаккурини ва ўз номнинг тушунчавий мазмуни эса
тафаккурининг маҳсулини ҳам конкретликка эга, унда предмет-
ўзгартирадилар. Натижада, инсоннинг ҳодисанинг яшаш тарзи, қонуниятлари,
меҳнати билими ва фаолияти натижасида бошқа предмет-ҳодисалар қаторида тўтган
пайдо бўлган сўз ҳам унинг тафаккури ўрни ҳамда муносабати акс этган. Шуни
таъсирида ўзгаришга учрайди ва эслатиб ўтиш ўринлики, предметнинг
полифункционаллик хусусиятига эга илмий-амалий жиҳатдан ўрганилиши
бўлади. Масалан, мелиорацияда остона, унинг умумистеъмолдаги тушунчавий
чўққи, оғиз, қанот, ёстиқ, чалпак, тароқ, мазмунига ҳам маълум ўзгаришлар
қўлтиқ, бурун, елка, тиш, қўл, қулоқ киритади. Шаклан бир хил, аммо денотат
кабилар. билдиришига кўра фарқ қиладиган сўз-ном
Булардан кўринадики, терминологик ва термин-номлар иккинчи гуруҳга
лексиканинг умумистеъмолдаги лексика мансубдир, яъни улар бошқа-бошқа
билан алоқаси жуда қадимга бориб нарсаларни англатади.
тақалади. Термин-номлар, сўз-номлар остида
Бир лексик бирликнинг ҳам англашилган денотатнинг бошқа бир
умумистеъмолда ҳам терминологияда денотат билан алмаштириш ҳисобига
қўлланиши ўз-ўзидан сўз-ном ва ясалган, шунинг учун ҳам улар лексик-
терминнинг ном тушунчалари билан иш семантик усул билан ясалган терминлар
кўришга олиб келади. Уларни шакли ва қаторига киритилади.
денотат билдириши нуқтаи назаридан икки

119