Page 73 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

уларга батафсил изоҳлар берилиб, мавжуд дифференциал муносабатлари тадқиқи
муаммолар ечимини излаш йўллари билан шуғулланди [34].
кўрсатиб ўтилган. Айниқса, ―Матн Сўнги даврларда махсус
прагматикаси‖ (Text Pragmatics), матнларнинг прагматик тузилиши,
―Матннинг когнитив назарияси‖ (Cognitive уларнинг таркибий қисмларининг ўзаро
Theory of Text), ―Матн назариясининг алоқаси ҳамда маълум турдаги
лисоний-маданий талқини‖ (Linguocultural бирликларнинг ушбу матнларда
aspects of Text) каби боблари тамоман фаоллашуви каби масалалар жадал
янги усулда битилган бўлиб, уларда матн ўрганилди [35]. Шунинг билан биргаликда,
ҳодисасининг антропоцентрик, яъни инсон бадиий матн тадқиқ объекти сифатида ўз
нуқтаи назаридан тавсифини яратиш, ўрнини сақлаб қолмоқда. Бунинг исботини
аввалги ѐндашувлардан фарқли методлар биз матннинг анафорик, катафорик
асосида тадқиқ қилишга ундовлар белгиларини аниқлашда, тил
мавжудлиги диққатни жалб қилади. бирликларининг гендер ва лисоний-
Шунингдек, қўлланма якунида Т. маданий хусусиятларини аниқлашда ҳам
Сандерс, Ҳ. Маат, И.М. Лоруссо, С. Рузза, сезишимиз мумкин [36]. Энг муҳими,
С. Коулсон, Д. Ҳерман каби қатор матннинг антропоцентрик тадқиқи ва унда
хорижий профессорларнинг асарларидан лисоний шахснинг намоѐн бўлиши ҳозирча
келтирилган парчалар матн таҳлили билан фақат бадиий матн доирасида
шуғулланувчиларнинг келажакдаги ўрганилмоқда [35].
изланишлари учун ―йўл кўрсатгичи‖ Ўзбек тилшунослигида матн
вазифасини ўташига ишонамиз. Бизга муаммосини у ѐки бу жиҳатдан ўрганишга
маълум бўлишича, ушбу китобнинг алоқадор бўлган бир қатор илмий
тўлдирилган ва қайта ишланган нашри мақолалар ҳам эълон қилинди [31].
тайѐрланмоқда. Матн тилшунослиги Жумладан, адабиѐтшунос олим
мутахассислари ушбу нашрни қўлга М.Холбеков матн, интерматн ва
олишга интизордирлар. интерматнлик ҳодисаларининг ўзаро
Қайд этиш жоизки, матн муносабатини тадқиқ этиб, қуйидаги
ҳодисасининг коммуникатив моҳияти, уни муҳим илмий хулосага келади:
ҳосил қилувчи воситаларнинг ифода ―...матннинг тадрижий ривожланиши
имкониятлари мамлакатимиз филолог маданиятнинг тадрижий ривожланиши
олимларининг эътиборини доимий билан чамбарчас боғлиқдир. Интерматн ўз
равишда жалб қилиб келмоқда. Яъни структурасини ривожлантириб,
шуниси эътиборлики, тадқиқотчилар такомиллаштириб, гиперматнга айланади.
диққат марказида асосан бадиий матнлар Айни пайтда гиперматнни келажак матни
туради. Жумладан, матн таҳлили деб ҳисоблаш мақсадга мувофиқ бўлади‖
йўналишида яратилган илк докторлик [32, 135].
диссертацияларидан бирида бадиий Шундaй қилиб, миллий
матннинг рамзий структурасининг ташкил тилшунослигимизда мaтн муаммoлaрини
топиши учун хизмат қиладиган воситалар тaдқиқ этишдa сaлмoқли ютуқлaргa
мажмуаси тадқиқ қилинган [33]. Худди шу эришилди. Эндиги вaзифa aнa шу
йўналишдаги тадқиқот кейинчалик Н.В. ютуқлaрни янaдa мустaҳкaмлaш, мaтн
Федорова ва У. Қабулова кабиларнинг тилшунoслиги муаммoлaригa дoир янги,
ишларида давом эттирилди. Н.В. салмоқдор мoнoгрaфик тaдқиқoтлaр
Федорованинг номзодлик диссертацияси ярaтиш, мaтннинг турлaри, унинг
тўлалигича метафоранинг бадиий матнда лингвопрaгмaтик, лингвокогнитив ва
образли мазмун шаклланишидаги роли лингвокультурологик имкoниятлaри кaби
ҳақида бўлса [34], У. Қобулова эса мaсaлaлaрни кeнг миқѐсдa чуқурроқ
метафоранинг матндаги интеграл ва тaдқиқ этишдaн ибoрaтдир.

72