Page 77 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

ЎЗБЕКИСТОНДА ПРАГМАЛИНГВИСТИКА ТАРАҚҚИЁТИ

Мирсанов Ғайбулло,
СамДЧТИ катта илмий ходим изланувчиси

Калит сўзлар: прагмалингвистика, нутқий акт, нутқий мулоқот, дискурс,
мустақиллик.

Тил табиатини англаш ва тилнинг семиотик белгининг (жумладан лисоний
амалий қўлланилишини тушуниш белгининг ҳам) маъно-мазмуни берилган
прагмалингвистика, социолингвистика, белги воситасида бажарилаѐтган
когнитив лингвистика, психолингвистика, ҳаракатнинг самараси, натижалари,
қиѐсий типология каби йўналишлар билан муваффақияти билан боғлиқ ҳолда
боғлиқликда ўз самарасини бера бошлади. ўрганишга қаратилади [4, 37-38].
Бунинг натижасида прагматикада маъно ва Прагмалингвистиканинг жаҳон
мазмун жиҳатларини таҳлил этиш орқали тилшунослигида кенг миқѐсда ўрганила
амалий масалаларнинг ечимини топишга бошлаши ўтган асрнинг 60-80 йилларига
кенг эътибор қаратилмоқда. Нутқий бориб тақалади. Мазкур даврда Ж. Остин,
мулоқотнинг прагматик хусусиятларини Ж. Сѐрль каби тилшунослар томонидан
англашга нафақат тилшунослар ѐки яратилган ―нутқий акт‖назарияси юзага
файласуфлар, балки ижтимоий соҳа келди. Нутқий мулоқотнинг энг кичик
мутахассислари, адабиѐтшунослар, амалий кўриниши нутқий акт саналади. У,
психологлар ҳамда бошқа соҳа вакиллари албатта, нутқ муомаласи қоидалари ва
ҳам мурожаат қилишаѐтганлиги тартибига бўйсунадиган мақсадли нутқий
прагматиканинг ҳар томонлама муҳим ҳаракат сифатида тушунилади. Нутқ
соҳа эканлигини кўрсатади. актларининг умумий жамланмаси нутқий
―Прагматика‖ (юнонча pragma – фаолиятни ташкил этади. Мазкур
иш- ҳаракат) аслида фалсафий тушунча назариянинг асосий тадқиқот объектига
бўлиб, у қадимги юнон файласуфлари сўзловчи, адресат ва уларнинг ўзаро
даврларида ҳам қўлланишда бўлган ва муносабати, мулоқот вазияти билан
кейинчалик уни Ж.Локк, Э.Кант каби алоқадор қатор масалалар киради.
файласуфлар Арестотелдан ўзлаштириш Хусусан, тилга фалсафий ѐндашувда тил
орқали кенг истеъмолга киритишди. Шу нутқнинг амалдаги кўриниши ва реаллик
тариқа фалсафада прагматизм оқими юзага билан алоқадорлигини аниқлаш учун
келди. Бу оқимнинг асосий тараққиѐт хизмат қилади. Нутқий акт назарияси
даври ва унинг тарғиботи XX асрнинг 20- нутқнинг мақсадли ифодаси сифатида ўз
30 йилларида сезила бошлади ва у ичига ―буйруқ шакллари‖, ―тасвир‖,
кейинчалик тилшуносликка ҳам ―миннатдорчилик‖, ―табрик‖, ―савол
сингишига сабаб бўлди. Ўша даврда Ч. бериш‖ ва шу каби нутқда қўлланиладиган
Моррис прагматик назариясини тил ва мулоқот воситаларини олади ҳамда
семиотиканинг бир бўлаги сифатида уларнинг тадқиқи билан шуғулланади.
семантика (белгиларнинг объектга Жумладан, сўзловчи нутқий ифодасининг
нисбатан муносабати) ва синтактика мақсади, нутқий тактика, референция,
(белгилараро муносабат) каби бўлимлар пресуппозиция тушунчаларига тегишли
билан тенг ҳуқуқда ажратади. Фалсафий жиҳатлар кўриб чиқилса, адресат нутқида
прагматизм оқимининг лингвистикада ўз прелокутив таъсир, иллокутив мақсад,
аксини топишида америкалик олим натижа (хабарнинг информативлигини
Ч.Пирснинг ҳиссаси катта. Ушбу ошириш, эмоционал ҳолатни ўзгартириш)
фалсафий тизимнинг асосий ғояси кабилар ўрганилади. Мулоқот давомида

76