Page 78 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

иштирокчилар муносабати нутқий лингвомаданият, когнитив тилшунослик,
мулоқотнинг шакллари (тортишув, баҳс, матн тилшунослиги, қиѐсий тилшунослик,
мунозара, суҳбат ва ҳоказо), нутқнинг социолингвистика, психолингвистика каби
ижтимоий этикет томонлари, мулоқот қатор йўналишлар билан боғлиқ, ѐки
иштирокчиларининг нутқ актидаги бевосита муносабатга киришади. Шунинг
(буйруқ, таклиф кабилар) муносабатлари учун ҳам прагмалингвистика тадқиқот
тадқиқ этилади. Нутқий вазиятда дейктик предметининг кенг миқѐсда тасаввур
белгиларнинг таҳлили, нутқ вазиятининг этилиши ушбу соҳанинг турли
мавзуга алоқадорлиги, мулоқотнинг йўналишларда тараққий этиши
шакллари каби тушунчалар ўрганилади. мумкинлигини намоѐн этади. Натижада,
Прагматик пресуппозиция ҳодисасида ―прагмалингвистиканинг нутқий акт
нутқий ҳаракатнинг самарадорлиги, назарияси, прагмасемантика,
мулоқот иштирокчиларининг ахборот прагмастилистика каби ўз ―ички‖ соҳалари
мавзуси ва у ҳақидаги билими ҳамда юзага келди‖ [4, 70].
коммуникатив фаолиятнинг ички ва ташқи Прагматик назария, ўз навбатида,
шарт-шароитларининг когнитив идроки коммуникатив мулоқотни рационал ва
асосий ўринни эгаллайди [4, 120]. сабабли жараѐн сифатида таҳлил этади,
Прагматик маълумотларнинг ҳамда фақатгина лингвистик структуралар
энциклопедик таҳлили ―фрейм‖ларда билангина чекланиб қолмасдан, дунѐвий
(атама М.Минский томонидан таклиф билим, маданий нормалар, контекстнинг
этилган) ўз ифодасини топади [1, 389- специфик компонентларининг индивидуал
390].Унинг фикрича, фрейм воситасида ѐндашувли таҳлилларига ҳам ўз
матн мазмунини аниқ ѐрита оладиган эътиборини қаратади.
вазиятлар моделлаштирилади. Прагматик лингвистикада муҳим
Ч.Пирс семиотика доирасида уч ўрин тутадиган ва кенг ўрганиладиган
илмий соҳа - синтактика, семантика ва тушунчалардан бири, бу дискурс
прагматикани мустақил йўналишлар тушунчаси ҳисобланади. Дискурс
сифатида ажратади. Унинг таърифича, тушунчаси лингвистик атама сифатида
синтактика ―белгиларнинг ўзаро синтактик ўтган асрнинг ўрталарида тилшуносликка
муносабатларини уларнинг объект ѐки кириб келди. Тилшуносликда у дастлаб гап
интерпретатор-тавсифловчига бўлган ѐки нутқда боғланилган ва келишилган
муносабатларидан ажратган ҳолда маҳсул сифатида тушунилган бўлса,
ўрганишдир‖, семантика эса замонавий лингвистикада мураккаб
―белгиларнинг ўз десигнатлари, яъни улар коммуникатив ҳодиса сифатида
воситасида ифодаланаѐтган объектга ишлатилмоқда. Дискурс атамаси
бўлган муносабатини‖ таҳлил қилади ва қўлланилганда бирор-бир информация ѐки
ниҳоят, прагматика ―белгининг ундан мазмун ифодасини етказиш назарда
фойдаланувчи-интерпретаторга нисбатан тутилади. Информация атамасида эса
муносабатини ѐритувчи фандир‖ [4, 40]. умумий маънода ахборот етказиш маъноси
Прагмалингвистика, шунингдек, тушунилади [5, 32]. Дискурс атамаси
тил бирликларининг коммуникатив- субъектив, ижтимоий-маданий,
прагматик шароитда қўлланилишини ҳам шунингдек, стериотип, преседент
ўрганади. Прагмалингвистика (намунали) фикрлар, монолог ва диалог
тилшунослик доирасида ҳамда прагматика кўринишидаги нутқий фаолият жараѐнини
атамаси билан семиотика соҳасида тил ифодаловчи тушунчаларни қамраб олади.
―белги‖ларининг нутқда ва амалиѐтда Амалда дискурс - бу матннинг шаклланиш
қўлланилишини ўрганадиган сатҳ усулидир. Дискурс илмий атама сифатида
сифатида қаралиши борасида юқорида синтактик, семантик ва прагматик
тўхталган эдик. Прагмалингвистика хусусиятга эга. У синтактик жиҳатдан

77