Page 84 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

ТРАНСПОЗИЦИЯ ҲОДИСАСИНИНГ ВОҚЕЛАНИШ КЎЛАМИГА ДОИР

Назарова Шаҳло,
Самарқанд давлат чет тиллар институти докторанти

Калит сўзлар: транспозиция, синтактик транспозиция, УПК, транспозитив
деривация.

Умумий тилшуносликка доир синтактик функцияни ўзгартириш асосида
манбада транспозиция ҳодисаси учун ва мураккаблашган ҳолатда (осложненная
умумий бўлган хусусият, яъни функционал транспозиция), яъни маънони янгилаган
кўчиш икки асос билан боғлиқ ҳолда юз ҳолда воқеланишини эътиборга олиш
бериши қайд этилади: 1) тўлиқсиз ѐки керак (Кубрякова 1980: 120-121).
синтактик транспозиция, 2) тўлиқ ѐки Дарҳақиқат, транспозициянинг
морфологик транспозиция. Биринчи бугунги талқинлари уни биргина лексик
ҳолатда, асос структуранинг туркуми деривация жараѐнида содир бўладиган
ўзгармайди ва нутқ талаби асосида категориал ўзгаришлар доираси билан
синтактик функциянинг ўзгариши чегаралашга имкон бермайди. Зотан,
кузатилади. Иккинчи ҳолатда, мазкур жараѐннинг воқеланиши барча
транспозитор ва транспозит ўртасидаги деривацион ҳодисалар билан боғлиқ ҳолда
муносабат орқали янги сўз туркуми ҳосил кузатилади. Шунга кўра, транспозицияни
қилиниши орқали функционал ўзгариш деривациянинг хусусий кўринишларидан
содир бўлади (Лингвистический бири сифатида эътироф этиш мумкин. Ана
энциклопедический словарь 1990: 519). шу хусусиятлар транспозицияни сўз
Ана шу икки жиҳатга кўра, ясалишига олиб келувчи ҳодисалар билан,
транспозиция синтактик деривация шунингдек, нутқий дериватларнинг
термини билан, шунингдек, конверсия воқеланиши билан боғлиқ ҳолда ўрганиш
ҳодисаси билан ҳам синоним ҳисобланади. имконини яратади.
Бироқ, транспозиция термини замирида В.Н.Телиянинг фикрига кўра,
деривацияга олиб келувчи асосий синтактик транспозиция лексик-синтактик
хусусият, яъни кўчиш ўз ифодасини характерда намоѐн бўлгани ҳолда,
топади. Шунинг учун ҳам Е.С. Кубрякова фразеологик боғлиқ маънонинг вужудга
транспозицияни деривация ҳодисасининг келишига олиб келади» (Телия 1980:279).
воқеланиш усулларидан бири сифатида У фразеологик бирликларни тил
баҳолайди. Сўз ясалиш орқали тизимидаги бевосита номловчилардан
кузатиладиган транспозицияни эса фарқли равишда, билвосита номловчилар
конверсия деб юритишни тавсия қилади сифатида қайд этади ва шу хусусиятига
(Кубрякова 1974: 64). кўра уларни иккиламчи луғавий бирликлар
Ушбу олиманинг бошқа бир ишида тизимидаги алоҳида ички гуруҳ сифатида
қайд этилишича, транспозиция таъсирида ажратади (Телия 1981:94-98).
асос структуранинг функционал ўзгариш Г.Г.Соколованинг кузатишида ҳам
ѐки ўзгармаслиги билан боғлиқ транспозиция фразеологизмларнинг ҳосил
параметрлар бу ҳодисаларнинг туб бўлишига олиб келувчи кўп босқичли
моҳиятига кириб бориш учун етарли ҳодиса сифатида талқин этилади. Унинг
шароит ярата олмайди. Шунинг учун ҳам фикрига кўра, бирламчи транспозиция
транспозиция жараѐни ва деривация эркин бирикмаларни образли ва барқарор
ўртасидаги муносабат масаласига ифода сифатида ташкил топишини
бошқачароқ ѐндашмоқ лозим. Хусусан, таъминласа, иккиламчи транспозицияда
транспозиция соф ҳолатда (чистая эса ушбу образли ифодалар фразеологик
транспозиция), яъни асос структурага хос бирликлар сифатида шаклланади. Бу

83