Page 85 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

жараѐнлар бирикманинг метафорик ва транспозициясини тақозо этади. Ана шу
метонимик маъноси асосида амалга ошади асосда, транспозиция орқали икки ментал
(Соколова 1987:8-10; 58-64). майдон, яъни 1) донорлик, 2) мақсад
Умумий тилшуносликка доир (целевой) майдонлари ўзаро кесишади.
манбада конверсия тарнспозициянинг ички Масалан, инглиз тилидаги salt ва to salt
кўринишларидан бири аффикслар сўзларидан биринчиси, яъни salt
иштирокисиз сўз ясалишига олиб келувчи предметлик майдонига мансуб бўлиб,
ҳодиса сифатида қайд этилади унинг to salt шаклидаги транспозицияси
(Лингвистический энциклопедический натижасида асос сўз предметлик
словарь 1990: 235). Ўзбек тилшунослигида майдонидан ҳаракат майдонига кўчади. Бу
бу ҳодисага биринчилардан бўлиб эътибор жараѐннинг воқеланишида эса, инсоннинг
қаратган олим А.Ғуломовдир. Унинг ушбу нарсадан фойдаланиш тажрибаси,
фикрига кўра, конверсия: «Бир лексик- яъни тузнинг тузлаш учун ишлатилишига
грамматик категориядаги сўзнинг бошқа доир билими муҳим аҳамият касб этади.
категорияга ўтиши сўз ясашнинг, янги сўз Ана шу асосда ҳосил бўлган дериватлар
ҳосил қилишнинг бир кўринишидир. Бу замирида икки категорияга мансуб
морфологик-синтактик йўл билан сўз тажрибалар уйғунлашади ва бунинг
ясашдир. Бунда сўзнинг туркуми ўзгаради, натижасида гибрид структуралар вужудга
бу ўзгариш, одатда, контекстда - синтактик келади (Кубрякова 2005: 344).
ҳолатнинг, гап ва сўз бирикмаларининг Бу семантик деривация жараѐнининг
кучи билан юзага келади», -деб эътироф воқеланишида транспозициянинг ўрни
этилади (Ғуломов 1973: 46-47). эркин бирикманинг дисемантизацияси ва
Келтирилган бу фикрлар лексикализацияси учун қулай шароит
транспозиция ҳодисасининг таъсир кўлами яратиши орқали намоѐн бўлади. Зеро,
анча кенг эканлигидан далолат беради. Бу айнан транспозиция таъсирида эркин
ҳодисанинг лисоний деривацияга бирикмага хос мазмун синтезланган ҳолда
муносабати, биринчидан, сўз ясалиш лексикализация таъсирига учрайди. Б.
жараѐнида асоснинг категориал кўчиши, Вемернинг кузатишида нутқ бирликларига
иккинчидан, ran, сўз бирикмаси, сўз хос эркин маънони изоляциялаш орқали
шаклларининг функционал-семантик ихтисослашган маъно ҳосил бўлишига
жиҳатдан ўзгариши натижасида олиб келувчи ҳодиса сифатида
фразеологик, грамматик-семантик лексикализация ҳам аслида транспозиция
бирликлар ҳосил қилиши орқали ўз таъсирида вужудга келади, - дейишининг
ифодасини топади. Тўғри, транспозицион боиси шундадир (Вимер 2001: 26-57).
ҳодисалар, айниқса, ўзбек ва корейс Шундай қилиб, транспозитив
тилларида сўз ясашга нисбатан каммаҳсул, деривация бошқа турлардан фарқли
бироқ уларни ўрганмай туриб, инсон, равишда, десемантизация, лексикализация
борлиқ ва тил муносабатидаги ўта каби ҳодисалар ҳамкорлигида амалга
мураккаб, айни пайтда нозик қирраларни ошади. Бу ҳамкорлик натижасида нутқ
англаб бўлмайди. Зеро, инсон лисоний ва бирликлари ўзи мансуб бўлган асосдан
когнитив фаолиятининг беқиѐс имкониятга узилади ва бошқа бир ассоциатив гуруҳ
эгалигини белгиловчи тил ижодкорлиги аъзосига айланади.
ҳам ана шу андозалар асосида намоѐн Қўшма сўзларда бўлгани каби
бўлади. лексик-фразеологик дериватларнинг
Е.С.Кубрякова томонидан эътироф вужудга келишида ҳам икки вазиятнинг
этилганидек: «Ҳар бир сўз ўзининг ўзаро узвийлиги кузатилади. Хусусан,
референциал майдонига эга бўлади. Ана улардан биринчиси эркин бирикма орқали
шундай сўзлар воситасида вужудга келган ўз ифодасини топадиган семантик вазият
дериватлар, айтиш мумкинки, асос сўзнинг бўлса, иккинчиси ана шу вазиятга
нисбий ўзлашишини, яъни прототип, яъни ўхшаш бўлган вазиятдир.

84