Page 87 - 3-2017
P. 87

Хорижий филология.№3, 2017 йил



            бўлади.     Бироқ     эргаш    бирикманинг          иккиламчи  вазиятдир.  Бу  икки  вазиятни
            отлашиши  фразеологик  бирликнинг  тўла             чоғиштириш  асосида  ҳосилани  вужудга
            шаклланганлигидан  далолат  бермайди.               келтирувчи      оператор      эса     қиѐсий
            Чунки, унинг фразеологик ибора мақомига             тасаввурдир.  Чунки,  айнан  ана  шу
            эга  бўлиши  учун  устама  маъно  вужудга           оператор     воситасида      бирламчи      ва
            келиши лозим.                                       иккиламчи  вазиятларнинг  қиѐси  орқали
                   Транспозициянинг             иккинчи         фразеологик бирлик вужудга келади.
            босқичида  айнан  ана  шу  устама  маъно,                 Келтирилган  бу  фактлар  орқали
            яъни  фразеологик  маъно  ҳосил  бўлади.            Н.Ф.Алефиренко  томонидан  билвосита
            Бунда    она  сути      огзидан  кетмаган           (знаков косвенно-производной номинации)
            бирикмаси замирида ўз ифодасини топган              номлаш         бирликларини         вужудга
            «ҳали  ўз  ҳаракатини  онги  равишда  идора         келтирувчи  асос  сифатида  қайд  этилган
            эта  олмаслик»  белгисининг  катталар               УПК,  яъни  муайян  бир  вазият  асосида
            хатти-ҳаракатида              кузатиладиган         юзага     келган     ички     мушоҳаданинг
            уқувсизлик,      тажрибасизлик,       ғўрлик        универсал  предмет  коди  ва  номлаш
            белгилари      билан      қиѐсланиши       ва       воситалари     ўртасидаги    муносабатнинг
            метафорик  асосда  кўчирилиши  орқали               ўзига  хос  тасдиғини  кўришимиз  мумкин.
            устама  маъно  ҳосил  бўлади.  Ана  шу              Бинобарин,  УПК  моҳиятан  умуминсоний
            асосда,  она  сути  оғзидан  кетмаган               характердаги  когнитив  маҳсул  бўлиб,
            бирикмаси  ѐши  жиҳатдан  катта  бўлган             инсон ана шу идрокий қобилият туфайли:
            шахсларнинг                хатти-ҳаракатида         «тушунча,  ҳукмни  яратади,  воқеликни
            кузатиладиган тажрибасизлик, ғўрликнинг             тасвирлаш      ва   инсон     фаолиятининг
            образли ифодаловчисига айланади. Бунинг             сабабини  кўрсатиш  учун  зарур  бўлган
            натижада,  иборанинг  ташқи  ва  ички               турли  хулоса  ва  мулоҳазаларга  келади»
            структуралари      ўртасида     ўзига    хос        (Сафаров  2006:  16).  Демак,  УПК  қиѐсий
            номутаносиблик  ҳам  вужудга  келади.               тасаввурнинг  ҳаракатга  келишида  муҳим
            Бундай  номутаносибликни  транспозитив              бўлган  прототип  вазиятларни  аниқлаш  ва
            дериватларнинг  деярли  барча  турида               қиѐсий  мушоҳадани  ташкил  этиш  асосда
            кузатиш мумкин.                                     янги-янги      ментал     структураларнинг
                  Демак,         ушбу          семантик         вужудга  келишига  олиб  келади.  Бу
            дериватларнинг  вужудга  келиши  орқали             ботиний  структураларнинг  лингвистик
            қуйидаги  ментал  операция  кузатилади:             ифода     топишида     эса    предикат     ва
            эркин  бирикма  орқали  ўз  ифодасини               аргументлар муносабати муҳим аҳамиятга
            топган  вазият  бирламчи  бўлиб,  ана  шу           эга бўлади.
            вазиятга  ўхшаш  (прототип)  вазият  эса

                                                      Адабиѐтлар:

                  1.  Кубрякова С.Е. Деривация, транспозиция, конверсия. В.Я.1974.№5. -С.64.
                  2.  Кубрякова С.Е. Характер семантических сдвигов при словообразований // Аспекты
            семантических исследований. - М.,1980. — С. 120-121.
                  3.  Телия  В.Н.  Семантика  связанных  значений  слов  и  их  сочетаемости  //  Аспекты
            семантических исследований. - М.,1980. -С.279.
                  4.  Телия В. Н. Косвенная номинация //Типы языковых значений. - М.Д981.-С94-98.
                  5.  Соколова  Г.Г.  Фразообразование  во  французском  языке.  -  М.Д987.-С8-10;  58-64.
            Лингвистический энциклопедический словарь. - М. 1990. С.235 .
                  6.  Ғуломов  А.  Сўз  ясалиши  //  Ўзбек  тили  грамматикаси.  -Т.,  1973.  46-47-бетлар.
            Кубрякова СЕ. Язык и сознание. - М., 2005. -С.344.



                                                            86
   82   83   84   85   86   87   88   89   90   91   92