Page 86 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

Ана шу хусусиятига кўра бу турдаги сифатида УПК, яъни универсал предмет
семантик дериватлар замирида коди ва бевосита номлаш бирликлари
Е.С.Кубрякова томонидан эътироф этилган иштирок этади. Тил жамоасининг
референциал майдонлар, яъни 1) донорлик, тасдиғидан ўтган ва турли вазиятлар билан
2) мақсад (целевой) майдонларнинг боғлиқ бўлган стериотип структуралар эса
кесишуви ўз ифодасини топади. бу жараѐн учун ўзига хос қиѐсий майдон
Масалан, катта оғиз // оғзи катта вазифасини ўтайди. Бу лингвистик
бирикмасида ўз ифодасини топган жараѐнни ҳаракатга келтирувчи субъект
бевосита маъно орқали «оғизнинг одатдаги эса ифода имкониятларининг ҳақиқий
ўлчамдан катта»лик белгиси ифодаланади. соҳиби бўлган шахслар ҳисобланади
Ушбу бирикмадаги моҳиятнинг «ҳаддан (Алефиренко 2002: 72-79).
ортиқ мақтанишни хуш кўрадиган» Дарҳақиқат, тилнинг алоҳида луғавий
кишиларга хос белги билан метафорик бирлиги бўлган фразеологизмларнинг
қиѐси натижасида фразеологик маъно вужудга келиши, лексик ва бошқа турдаги
вужудга келади. дериватларга нисбатан анчагина мураккаб
Бу семантик деривация жараѐннинг қонуниятлар билан боғлиқдир. Шу боис
воқеланишида иштирок этган вазиятлар бундай лингвистик имкониятларни ишга
ўртасида прототипликнинг вужудга солиш ҳамманинг ҳам қўлидан
келишида «оғизнинг одатдаги ўлчамдан келавермайди. Бинобарин, фразеологизм
катта»лиги ҳамда «ҳаддан ортиқ ва умуман тилнинг барқарор бирликлари
мақтанишни хуш кўриши», яъни «катта замирида яширинган моҳият ташкил
гапли»лик белгиларига хос ўхшашлик асос этувчиларнинг бевосита йиғиндисидан
бўлади. Ана шу вазиятларнинг деривацион эмас, балки «яхлитлигича маълум бир
оператор, яъни метафорик тасаввур образ асосида, кўчириш йўли билан»
асосида синтезланиши натижасида вужудга келади. Шунинг учун ҳам
фразеологик маъно ҳосил бўлади. Шу фразеологик иборалар уларни ташкил
асосда сўз бирикмаси базасида ўзаро этувчи «лексемалар маъносига нисбатан
шаклдош бўлган нутқий эркин ва махраж маъно, яъни устама маъно
фразеологик боғлиқ маънолар юзага сифатида гавдаланади» ва шу асосда
келади. «ибораларнинг ифода ва мазмун плани
Катта оғиз //оғзи катта ибораси ўртасида узилиш содир бўлади»
аслида сифат туркумига мансуб бўлиб, (Раҳматуллаев 1978: 4).
унинг воситасида «ҳаддан ортиқ Бунинг ўзига хос далилини она сути
мақтанишни хуш кўрадиган», «катта оғзидан кетмаган иборасининг таҳлили
гапли» каби белги ўз ифодасини топади. мисолида кузатамиз. Ушбу иборанинг
Шуниси характерлики, ушбу иборанинг дастлабки асоси аниқловчи вазифасидаги
отлашиши, Г.Г.Соколованинг таъбири эргаш бирикма бўлиб, унинг бош сўз
билан айтганда, «конверсив билан бириккан шакли она сути оғзидан
транспозиция» таъсирида амалга ошади кетмаган гўдак ѐки боладир. Бу мураккаб
(Соколова 1987:126) ва бунинг натижасида бирикмадаги она сути огзидан кетмаган
«имтиѐзли мавқега эга» бўлган эргаш компонент, бола ѐки гудак эса ҳоким
шахсларнинг кинояли ифодаси юзага компонентдир.
келади: У киши илгари «Мен Ушбу мураккаб бирикманинг
Қамишкапанинг устуниман»,- деб бирламчи транспозицияси натижасида
чиранган огзи катталардан (П.Турсун, эргаш компонент (она сути огзидан
Ўқитувчи) (Раҳматуллаев1978:292). кетмаган) отлашган ҳолда яхлитланади ва
Н.Ф.Алефиренконинг фикрига кўра, бош сўз вазифасини ҳам ўз зиммасига
(знаков косвенно-производной номинации) олади. Ана шу асосда эргаш бирикма
билвосита номлашнинг мураккаб ўзининг дастлабки образли ифодасига эга
типларини вужудга келтирувчи асос
85