Page 17 - 4-сон 2018 йил
P. 17
Хорижий филология №4, 2018 йил
ЎЗБЕК АЛИФБОСИ ВА ИМЛОСИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
ХУДОЙБЕРДИ ДОНИЁРОВ,
Ф.Ф.Д., ПРОФЕССОР
Калит сўзлар: Худойберди Дониѐров, унли товушлар, Самарқанд ва Бухоро лаҳжаси,
ж графемаси.
Ҳозирги ўзбек тили алифбоси ва Ўзбекларнинг нутқида эса
имлоси, бизнинг назаримизда, жиддий таркибида ўрта қатор, ўрта кўтарилиш о
аниқликлар киритишга муҳтож. Уларнинг лаб товуши бўлган русча сўзларда (торт,
номукаммал эканлиги сабабларидан бири колхоз ва б.) бу товуш ўзбек тилидаги
шуки, рус алифбосига асосланган ўзбек лабланмаган орқа қатор пастки кўтарилиш
ѐзуви ва имлоси яратилган даврда а унлиси билан алмаштириш орқали
Республикамизда етарли даражада талаффуз қилинади. Бу жараѐнда йўл
малакали кадрлар бўлмаган, жонли қўйиш асло мумкин бўлмаган
сўзлашув тил ўзининг диалектал ранг- талаффузлар пайдо бўлади. Масалан, русча
баранглигида ўрганилмаган. Тилнинг мода сўзи ўзбек тилида мода ‘урғочи‘, ток
алифбоси ва орфоэпик қоидаларини ишлаб так (узумзор) тарзида талаффуз этилиши
чиқишда шева меъѐрларидан мумкин.
фойдаланилмаган. Шунингдек, айрим Ўзбек алифбосидаги бундай
туркий тиллар алифбоси ва имлосини камчиликлар она тилини, шу жумладан,
мувофиқлаштириш масалаларини тўғри қардош туркий тилларни ҳам тўғри
ҳал қилишга ѐрдам берадиган ягона ўзлаштиришга халақит қилади. Холбуки,
туркологик марказ ҳам бўлмаган. <…> ―қардош тиллар алифболари тилларни бир-
Ўзбек тилида, энг аввало, товуш биридан узоқлаштиришга эмас, балки
18
билан унинг ѐзувдаги ифодаси мослиги яқинлаштиришга хизмат қилиши керак‖ .
масаласи аниқликлар киритишни талаб Бошқа белгиларнинг, масалан, а, ў,
қилади. Масалан, о графемаси билан н, ж ва бошқаларнинг шакл ва
олдқатор, қуйи кўтарилиш, лабланмаган а функцияларига ҳам аниқликлар киритиш
[о] унли товуши ифодаланади. Ўзбек лозим.
тилидаги а рус тилидаги а унлисидан Ўзбек алифбосини такомиллаш-
унчалик фарқ қилмайди. Ваҳоланки, тиришга хизмат қиладиган қуйидаги
ҳозирги алифбода бу унли рус тилидаги таклифларни тавсия этиш мумкин:
ўрта кўтарилиш лабланган унли товушни - ўзбекча а (алифбода о) товушини
ифодаловчи о белгиси билан берилади. а графемаси билан бериш керак;
Натижада бундай ифода, кўпинча, - ўзбекча о товушини ҳозиргидек ў
талаффузда бузилиш ва имловий хатоларга билан эмас, балки о графемаси билан
олиб келади. Руслар ва бошқа миллат ифодалаш лозим. Масалан, бай ‘бой‘, ай
вакиллари танг ‘тонг‘, ақ ‘оқ‘, ай ‘ой‘, сай ‘ой‘, сай ‘сой‘, ақ ‘оқ‘ ва б. (дарвоқе, қайд
‘сой‘, Алым (киши исми), бай ‘бой‘, тай этилган товушларнинг айнан шундай
‘той‘ каби сўзлардаги а [ ɔ ] товушини ифодаланганини биз барча туркий
русча о сингари талаффуз қилишади. тилларда кузатамиз).
Товушни алмаштириш эса, ўз Ўзбек тилшунослари орасида о (á)
навбатида, сўз маъносининг ўзгаришига лабланганми, деган масала бир неча йил
олиб келади, масалан: оқ ‘ўқ‘, ой ‘ўй‘ давомида баҳс-мунозараларга сабаб бўлди.
(феъл), тонг ‘тўнг‘ (музлоқ), сой ‘сўй‘, Диалектологик тадқиқотлар материаллари
öлим ‘ўлим‘, бой ‘бўй‘, той ‘тўй‘ ва б. бу товушнинг фақат икки шаҳар –
(имло қоидаларига кўра бу сўзларда о Самарқанд ва Бухоро – лаҳжаларида
товуши у графемаси ѐрдамида берилади).
18 Баскаков Н.А. Доклад на тюркологической
конференции в Баку (тезисы). – Баку, 1966.
16
