Page 19 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

Ўзбек тили алифбосига бошқа кузатишлар ўзбек адабий тилининг
ўзгартишлар киритиш ҳам мақсадга талаффуз ва имло меъѐрлари айрим
мувофиқ. ҳолатларда бир-бирига тўғри келмай
1. Ўзбекча и функцияларини икки қолаѐтганини кўрсатмоқда. Масалан,
белги ѐрдамида бериш, яъни а) олдқатор и унлилар оҳангдошлиги (гармонияси) ўзбек
ни ифодалаш учун шу белгининг ўзини адабий тилидан аллақачон чиқариб
(илон, иш, билǝк, илм); б) тилорқа и ни ташланган бўлса-да, унинг қоидалари
ифодалаш учун эса ы белгисини (қыз, қыр, оғзаки адабий тилда аксарият ҳолатларда,
борамыз, қувамыз ва б. сўзлардаги каби) хусусан, ўзбекча-туркий сўзлар
қўллаш; айни шу белги билан русча талаффузида, кўпинча, сақланиб қолмоқда.
ўзлашма сўзлардаги ы ҳам ифодалаш Масалан, о [о] товуши бола, ота, анор
керак. каби жуда кўплаб сўзларда (гарчи улар ҳар
2. Ўзбекча у товушини ҳам икки хил ѐзилса-да, адабий талаффзда деярли
белги билан бериш, яъни а) орқақатор у ни бир хил) тахминан, ата, бала, анарга
ифодалаш учун ўша белгининг ўзини ўхшаш сўзлардаги тилорқа а тарзида
қолдириш (қур (от), ун, Турғун, тур, туз талаффуз қилинади. Яна лола сўзининг
уч ‘уч‘моқ ва б.); б) олдқатор у ни лала, бола сўзининг бала шаклида
ифодалаш учун ÿ белгисини қўллаш (кÿл талаффуз қилинишига ҳам эътибор беринг.
(от), ÿн (товуш), тур (от), тÿз ‘туз‘моқ, уч Адабий о [ɔ] товушининг зарурий
(сон) ва б.) керак. меъѐр сифатида талаффуз қилиниши ўзбек
3. Биз ѐзув машинкалари ва тили учун мувофиқ эмас. Холбуки,
босмахона ленотипларини тирбанд қилиб манбаларда бундай талаффуз ва унинг
қўймаслик учун э белгисидан воз кечишни тегишли ифодаси ўзбек адабий тили учун
ва уни фақат сўз бошида қолдиришни таклиф қилинади.
тавсия этамиз. Бироқ шуни ҳам айтиш Келтирилган мисоллар, афтидан,
керакки, бу алифбо ва имлонинг нисбатан биз қандай имло қоидаларини яратмайлик,
аниқ ва мукаммал қоидаларини тил ўзининг табиий ҳолатини тараққиѐти
ўзлаштиришда айрим қийинчиликларга давомида сақлаб қолаверишини кўрсатади.
олиб келиши мумкин. Хуллас, Биз томондан ишлаб чиқиладиган имло
Н.А.Баскакаов жадвалида кўрсатилган 42 қоидалари тил тараққиѐти қонунларига
белгидан қайта ишланган ва мос бўлмоғи учун бу қонуниятларни чуқур
такомиллаштирилган ўзбек алифбосида 33 ўрганмоғимиз лозим. Бинобарин,
(34) ѐки 36 (37) тасини қолдириш (ўзбек алифбомизга аниқлик киритиш ва уни
алифбоси учун унчалик ҳам зарур такомиллаштиришда имлонинг жонли
бўлмаган товушлар қавсда кўрсатилди): а, оғзаки нутқда қўлланадиган ўзбекча сўз ва
ǝ, б, в, г, ғ, д, ж, җ, е, з, и (ы), й, к, қ, л, м, шаклларнинг ҳақиқий талаффузга мос
н, ң, о, ö, п, р, с, т, у, (ў), ф, х; ҳ; ц, ч, ш, (э), бўлишига эътибор қаратишимиз зарур.
ъ, (ь). Морфологик тамойилга асосланган
Бир неча сўз ўзбек орфоэпияси ва имло қоидаларимиз ҳам танқидий
орфографияси (имлоси)нинг ўзаро мослиги таҳлилни талаб қилади. Чунки баъзи
ҳақида. ўринларда, айниқса, топонимика ва
Диалектологик материаллар ва ономастикада, бизнингча, фонетик
адабий талаффуз устида олиб борилган тамойилни киритиш мақсадга мувофиқдир.

Дониѐров Х. Некоторые проблемы узбекского алфавита и орфографии. Статья
посвящается исследованию проблем системы звуков речи и по поводу решению этих
проблем приводятся идеи Худойберди Дониѐрова.
Doniyorov Kh. Some problems of Uzbek alphabet and orphography. The article is devoted
to investigation of the problems dealing with systems of speech sound and offers Khudoyberdi
Doniyorov‟s salvation of these problems

18