Page 18 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

лабланган ҳолатда талаффуз қилишини бухоро шаҳар лаҳжаларида бу икки
кўрсатади. Ўзбек тилининг бошқа барча мустақил товуш-фонема аралашиб кетган
лаҳжа ва шеваларида бу товуш ва деярли фарқланмайди.
лабланмаган. Бизнингча, мазкур Шундай қилиб, бу товушлар
товушнинг ўзбек тилида тарқалганлик диалектологик материал ва адабий
даражасини ўрганиш бу масаланинг талаффуз меъѐрларини ҳисобга олган
ечимида муҳим аҳамият касб этади. ҳолда икки мустақил белги билан
Ҳозирги ўзбек тилида о ни а билан берилиши лозим. Бундан ташқари, икки
ифодалаш воқеликни тўлиқроқ акс мустақил товуш/фонеманинг узоқ вақт
эттиради. давомида фақат бир белги билан
Ҳозирги ўзбек алифбосида а билан ифодаланиб келингани, ҳатто, ўзбек
ифодаланадиган ўзбекча кенг (қуйи тилида сўзлашувчилар нутқига ҳам таъсир
кўтарилиш), лабланмаган, олд қатор унли қила бошлади. Масалан, эски ўзбек адабий
товушини алоҳида белги – (ǝ ѐрдамида тилининг орқа қаторда талаффуз қилишни
бериш мақсадга мувофиқдир. Масалан: талаб этадиган олмоқ ‘бўлмоқ‘ каби
ǝкǝ, Əли (шахс номи), ǝллǝ, ǝмǝки ва б. Бу сўзлари ҳам öлмäк каби олд қаторда
белгининг бошқа туркий тилларда, талаффуз қилишади. Бу эса, ўз навбатида,
жумладан, озарбайжон тилида ҳам сўз маъносининг бузилишига олиб келади:
мавжудлигини таъкидлаш ўринлидир. öлмäк ‟ўлмоқ‟.
Ҳар бир товуш ѐзувда ўзининг аниқ Шунингдек, ж графемаси
ифодасини топиши ва ҳар бир белги/ҳарф функцияларидан бирини бошқа белгига
бир фонемага мос келиши учун қатор юклаш, яъни веляр (тилорқа) ж ундошини
аниқликлар киритиш керак. ифодалаш учун ўша ж белгисини
Ҳозирги ўзбек тили алифбосидан ў (масалан: журнал, Жуков, багаж, аждаҳо
ҳарфини чиқариб ташлаш ва унинг каби сўзлардаги), ж аффрикат (қоришиқ
функциясини қуйидаги икки белги/ҳарфга икки ундошнинг қўшилишидан ҳосил
юклаш, яъни орқа қатор, ўрта кўтарилиш, бўлган) товушни ифодалаш учун эса җун,
лабланган унлисини ифодалаш учун о җöнǝлиш келишик, җан ‘жон‘, җǝлǝ
белгисидан (орақ ‘ўроқ‘, бол ‘бўл‘, ор ‘жала‘, җǝбр ‘жабр‘, җǝр ‘жар,‖ каби
‘ўр‘, ой ‘ўй‘моқ, қой ‘қўй‘ (от), той ‘тўй‘ сўзлардаги җ белгисини киритишни
(от), қол ‘қўл‘, ойын ‘ўйин‘, йоқ ‘йўқ‘, боз таклиф қиламиз.
‘бўз‘ (от ранги) ва б.); олд қатор, ўрта Ҳозирги алифбода бир бурун
кўтарилиш лаб унлисини ифодалаш учун товушини ифодаловчи нг ҳарф бирикмаси
эса ö белгисидан фойдаланиш лозим: öчик ўрнига ң белгисини киритишни таклиф
‘ўрик‖, öрдак ‘ўрдак‘, кöл ‘кўл‘, бöл қиламиз (масалан: таң ‘тонг‘, кǝң ‘кенг‘ ва
‘бўл‘моқ, öч ‘ўр‘амоқ, бöз ‘бўз‘ ва ш.к. ш.к.)
Бу товуш (ў) вазифасини икки белги Агар амалдаги ўзбек алифбоси шу
– о ва ö билан бериш лозимлигини ўзбек тарзда такомиллаштирилса, унга қўшимча
халқ шева ва лаҳжалари материаллари ҳам тарзда яна қуйидаги тўрт белгини
тасдиқлайди. Ўзбек шевалари бўйича киритишга тўғри келади: а, ö, ң, җ. Улар
тўпланган кўплаб материаллар, ўзбек ―ѐловчи‖ деб аталадиган белгилар (е, ѐ, ю,
тилининг деярли барча шева ва я) ўрнини эгаллайди. Кейинги белгиларни
лаҳжалари, жумладан, тошкент, андижон, Н.А.Баскаковнинг жадвалига асосланиб,
фарғона, қўқон, наманган, хива, ўрганч, икки товуш бирикмаси билан бериш
қарши, термиз, жиззах, каттақўрғон каби мумкин. Мисоллар: йǝхши, йетти, йоқ,
етакчи лаҳжалар бу товушларни маъно ва йÿрǝк, йаман, йаз, майак ва ш.к.
талаффузларига кўра аниқ фарқлайди; Қайд этилган белгиларнинг
ҳозирги ў товушининг икки хил маъно функцияларини аниқлаш ҳам жуда муҳим.
ифодалаши ўзбек адабий тилида ҳам Булар ўз ифодасини, биринчи навбатда,
кузатилади. Фақат тожик тилининг кучли ўзбек тили алифбосида топиши керак.
таъсири остида қолган самарқанд ва

17