Page 106 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

айтилаётганидан кўпроқ мазмундаги бунинг оқибатида мазмунда қўшимча
ахборотни етказади ва тингловчи унинг модаллик маъно бўёқдорлиги пайдо
назарга тутилаётган қисмини ажратиш бўлади. Шунингдек, тасдиқ, розилик,
қобилиятига эга бўлиши керак (Сёрль инкор, аниқлаштириш, ишонтириш, рад
1986: 196-197). қилиш, огоҳлантириш, таҳдид, киноя,
«Прагмалингвистика» асарининг ҳайрон қолиш каби «нутқ интенциясининг
муаллифи Ш.Сафаров ҳар қандай нутқий маълум вазиятларда намоён бўладиган»
актнинг мазмунини англаш учун иккиламчи прагматик маъноларини
синтактик тузилмаларнинг бирламчи ажратиш ҳам мантиқан тўғридир. Ушбу
маъносини билиш шартлигини уқтиради. маънолар, бирламчи категориал прагматик
Бинобарин, «Қаламни олиб бера маънолардан фарқли равишда, бирор-бир
олмайсизми?» ёки «Ақлли боласан-да аниқ гап турига хос бўлмаса-да, лекин
Рафиқжон» каби гапларнинг илтимос ва зоҳиран ва тагмаъноли ифодаланиши
киноя мазмунидаги нутқий акт сифатида мумкин. Бундай маънолар гап семантик
фаоллашувини билиш учун, ушбу структурасидан ўрин олаётиб, унга
гапларнинг дастлабки маъноси олдиндан қўшимча мазмун беришлари ёки айрим
ўзлаштирилган бўлиши керак (Сафаров ҳолларда семантик таркибда етакчи
2008:96). Формал прагматика ўринни эгаллаб, бирламчи прагматик
тарафдорлари билвосита нутқий актлар маънога айланишлари ҳам мумкин.
мазмунини фарқлаш учун лисоний ўйин Масалан, I’ll bet you don’t even remember
амалларига мурожаат қилиш маслаҳатини me, Ramona(Salinger, Stories, p.43), I hope
бекорга бермаган бўлсалар керак. you don’t mind if my husband smokes (Shaw,
Жумладан, швед олими Пар Сегердал The Nightwork, p.118) гапларида асосий бўлган
prices went up ҳамда Can your open the тасдиқ маъноси яширин сўроқ тагмаъно
door? тузилмаларидаги мазмуний билан бойитилган. Бундан ташқари, тасдиқ
ўзгаришларни аниқлаш учун лисоний ўйин бирор-бир ҳаракатни бажаришни инкор
қатнашчилари турли амалларни бажариши этиш, ундан бош тортиш билан бирикиши
лозимлигини қайд этган ва бундай «ўйин» мумкин:
давомида даставвал тузилмалар бўлакларга Will you give me a little kiss, Ramona?
ажратилиб, кейинги босқичда уларнинг Mary Jane asked again.
бошқа тузилмалар таркибида қўлланиш I don’t like to kiss people (Salinger,
ҳолатлари ёдга олинади. Охирги босқич Stories, p.43).
эса, барча қўлланишларни ўзаро Истак, хоҳиш феъллари иштирок
қиёслашдан иборатдир. Бинобарин, The этаётган гаплар илтимос ёки бyйруқни
prices went up «Нарх-наво кўтарилиб имплицит тарзда ифодалаши мумкин:
кетди» таркибидаги went up бошқа I’d just like you to open your bag and
қўлланишда физик ҳаракатни ифодалайди: check that nothing is missing (Shaw,
I went up the floor «Юқори қаватга Nightwork, p.151).
кўтарилдим» (Segerdahl 2000: 172-173; Айрим пайтларда тақиқ ва яширин
қаранг: Сафаров 2008: 97). савол мазмунларининг бирикиши ҳам
Баъзи тилшунослар иккиламчи кузатилади:
маънони нутқий фаолият қоидалари «Good God, Grimes,» he said, «Don’t
(Gordоn, Lakoff 1975: 83-106) ёки тил tell me Lily is here in the hotel» (Shaw,
нормаси (Morgan 1978: 261-279) билан Nightwork, p.152).
боғлаб ажратиш иштиёқида бўлсалар, Қайд этиш жоизки, тавсифланаётган
бошқалари мулоқот этикети, ҳурмат маънолар асосий (бирламчи) прагматик
категорияси доирасида талқин қилиш маънодан тамоман фарқ қилиб,
тарафдоридирлар. сўзловчининг мулоқот мақсадига қўшимча
Билвосита нутқий актларнинг юзага хусусиятлар беради ва уларни ажратиш,
келиши коммуникатив мақсаднинг тавсифлаш учун албатта нутқ вазияти,
кучайиши ёки пасайиши билан боғлиқ ва контекстга мурожаат қилишга тўғри

105