Page 110 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

J.So‘rl nutq aktining beshta asosiy Toshkanddan uylanmasin - da, Kumushni
turini o‘z ichiga olgan tasniflashni taklif qudalaring oldig‘a turg‘un qilib yuborayliq,
qiladi. 1) reprezentativlar – so‘zlovchining tuzukmi [1:82].
taklif mazmuni (xabar, taxmin, tushuntirish va A.G.Drinko ta’kidlashicha, undash
hokazo) haqiqiy ekanligiga ishonchini ifoda gaplarni vazifasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘lish
etuvchi bayonotlar. 2) direktivalar – mumkin: 1) yagona yoki asosiy vazifasi
tinglovchining biron-bir faoliyatni amalga undashni ifodalovchi yoki monofunksional
oshirishida, so‘zlovchi tomonidan bo‘lgan undash gaplar. Bu guruh o‘z ichiga
qo‘llaniladigan bayonotlar (buyruq, maslahat, quyidagilarni oladi:
iltimos, ogohlantirish va hok.) 3) komissivlar a) eng keng undashni ifodalashda
– so‘zlovchi voqealarning keyingi yo‘nalishi qo‘llaniladigan imperative konstruksiyali
(va’da, ishtirok etish va hokazo) bo‘yicha undash gaplar;
muayyan majburiyatlarni o‘z zimmasiga b) performativ konstruksiyali undash
olgan bayonotlar; 4) ekspressivlar – gaplar;
so‘zlovchining biror narsaga nisbatan ma’lum 2) ikkinchi darajali yoki ko‘p funksional
bir ruhiy holatini bildiruvchi bayonotlar bo‘lgan undash gaplar. Bu guruh undash
(minnatdorchilik, uzr va boshqalar) 5) gaplar o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
deklaratsiyalar - quyidagi bayonotlardan a) fe’l aniq mayli shaklida ifodalangan
(ariza) foydalanish yangi ish holatiga olib konstruksiyalar bilan;
keladi [5: 170-194]. b) negizida modal fe’llar bo‘lgan
Nutq aktlari nazariyasi nuqtayi konstruksiyalar bilan;
nazaridan undash direktiv nutq aktida v) fe’lning shaxsi noaniq shakllari
ifodalanadi, chunki umumiy ma’noda direktiv bilan;
nutq akti ma’ruzachining xohish-irodasi ґ) fe’lsiz undash gaplar.
ifodasi sifatida belgilanadi. Undash nutq akti - Undash tushunchasi tillarda o‘xshashlik
bu direktiv nutq akti, so‘zlovchining xohishi, va o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
istagi, ixtiyori va niyatini bildirib, u orqali O‘xshashligi undash kategoriya sifatida
so‘zlovchi tinglovchini biror faoliyatni qaralishi bo‘lsa, o‘ziga xosligi o‘zbek
amalga oshirishga undaydi. tilshunosligida undash tushunchasini
Ye.I. Belyayeva "Undash ifodalashda undov atamasidan ham
grammatikasi va pragmatikasi: Ingliz tili" foydalanib, u undash ma’nosidan tashqari
monografiyasida barcha undash nutq aktini undov-so‘z turkumi, undov-umuman his-
uchta kichik turga bo‘lishni taklif etadi, hayajonni ifodalovchi gap turi sifatida ham
ularning har biri belgilangan tilda o‘zlarining qo‘llanishidadir.
tegishli so‘z birikmalarining mavjudligi bilan Ushbu maqolada biz o‘zbek
tavsiflanadi: yozuvchisi Abdulla Qodiriyning "O‘tkan
1) preskreptivlar (buyruq, farmoyish, kunlar" asaridagi undash konstruksiyalarini
taqiq): -Men senga aytib qo‘yay, - dedi tahlil qildik. Tahlil uchun asos sifatida biz
qutidor Oftob oyimga, - bu kunga bir YE. I. Belyayevaning tasnifini oldik, unga
mehmon aytgan edim. Cho‘ringni chiqarib ko‘ra barcha undash nutq aktlari
mehmonxonani tozalat. Anovi yangi quyidagilarga bo‘linadi: 1) preskreptivlar
qoplag‘an ko‘rpalaringni ber, tanchaga (buyruq, farmoyish, taqiq); 2) rekvestivlar
o‘shani yopsin. Katta gilamni ham chiqar, (iltimos, o‘tinch, taklif); 3) suggestivlar
uyingda mevalaring bor edimi [1:15]? (maslahat, tavsiya, ogohlantirish) [6:46]. Va
2) rekvestivlar (o‘tinch, iltimos, taklif): shuningdek, A.G.Drinko tasnifidan
-Agar manim bu xizmatim jon janobining foydalandik, unga ko‘ra undashni
marhamatiga loyiq ko‘rilur ekan, - dedi hoji, - ifodalaydigan usullar 1) monofunksional va 2)
menga eng manzur bo‘lgan mukofot – ko‘p funksionalga bo‘linadi.
o‘g‘limning ozod qilinishidir [1:63]. Undashning preskreptiv turi o‘z ichiga
3) suggestivlar (maslahat, tavsiya, buyruq, farmoyish, yo‘l-yo‘riq bilan bir
ogohlantirish): San aytkancha kuyaving qatorda ruxsat va taqiq undashini ham oladi.

109