Page 111 - 1-сон 2020 йил
P. 111
Хорижий филология №1, 2020 йил
O‘zbek olam manzarasida buyruq undashi iltimos ma’nosi bildirilayapti. Ushbu misolda
ko‘p hollarda andisha, hurmat va biz fe’lning aniqlik maylida ishlatilishini
xushmuomalalik qadriyatlariga asoslangan kuzatamiz, bunday turdagi undashlar ko‘p
holda fe’l mayllari shakllarida o‘z ifodasini funksionallik guruhiga tegishlidir. Quyidagi
topadi. Buyruq undashining qat’iyligi fe’lning undash bosh qahramon Otabekning
2-shaxs birlik va ko‘plik shakli yoki majhul tuhmatchilarga munosib jazo ko‘rilishini
darajadagi fe’llarga –sin affiksini qo‘shish iltimos qilib, hatto ma’lum darajada o‘tinib
orqali ifodalanadi. Undashning preskreptiv so‘raganini ifodalayapti.
turi adresatning qanday harakat qilishi Undashning rekvestiv turidan biri – bu
kerakligiga ko‘rsatma beradi, ya’ni uni taklif undashi bo‘lib, u adresant va adresat
yo‘naltiradi. uchun muhim. Taklif qilish uchun iltimos
Buyruq undashning to‘g‘ridan-to‘g‘ri undashidan keng foydalanib, biror kishini
murojaat qilinadigan turi bo‘lib, so‘zlovchi biror joyga taklif qilish, biror nimani bajarish
uning asosidir, unda buyruq berish huquqi taklifini adresant tomonidan adresatga berish
mavjud. Darhaqiqat, uning o‘zi murojaatning mumkin: -Qani bo‘lmasa, yuring biznikiga,
bajarilish yoki bajarilmasligiga mas’ul shaxs mehmon, aytkuchining so‘z ohangidan
hisoblanadi: Shu vaqtda san ham bir narsani o‘rtoqlik bo‘yi kelib Otabekning dimog‘iga
bahona qilib birga Marg’ilon boras an-da, ursa ham:
qayerdan bo‘lsa ham o‘sha hindini topasan -Rahmat sizga, aka, -dedi, lekin uning bu
va nazrini berib yaxshilab qaytartiriq so‘zi ham o‘rinsiz ketgan edi.
qildirasan [1:92]. -O‘zingiz adashdim, dedingiz-ku, tag‘in
Ushbu misolda borasan, topasan, qayoqqa bormoqchi bo‘lasiz?
qildirasan fe’llari – bormoq, topmoq va -Sizga og‘ir kelmasa…
qildirmoq fe’llarining buyruq mayli, ikkinchi -Og‘irligi yo‘q, yuringiz, -dedi va olding‘a
shaxs shaklida ifodalangan, undashni tushib Otabekka yo‘l boshladi: - Man ham
ifodalashning monofunksional usullari sizga o‘xshagan bir g‘arib [1:106].
guruhiga taalluqli, preskreptivlarning turiga Undashning suggestiv turi o‘z ichiga
tegishli direktiv nutqiy aktni tasvirlaydi. maslahat, tavsiya va ogohlantirishni oladi.
Buyurish ifodasi til qonuniyatlariga Undashning suggestive turida adresant biror
muvofiq, ohang yoki buyruq ma’nosini nimani qilish yoki qilmaslik uchun
beruvchi leksik birliklar va grammatik hamsuhbatdoshiga nisbatan ushbu undovlarni
vositalar bilan aks ettiriladi. yo‘llaydi. Maslahat undashida
Undashning rekvestiv turi badiiy kommunikantlarning statuslaridan qat’i nazar
adabiyotda tez-tez uchraydi va o‘z ichiga uni amalga oshirish mumkin va unda darajalar
iltimos, o‘tinch, taklifni oladi. Harakatni tengligi mavjud: -Huzuringizga kelishimning
bajarish haqida iltimos-adresant tomonidan bosh sababi ham shundadir, -dedi Hasanali. –
adresatga yo‘naltirilgan bo‘ladi va uning Bu to‘g‘rida siz qanday yo‘llar ko‘rsatasiz va
bajarilishi adresat tomonidan ixtiyoriy, ya’ni nima kengashlar berasiz, albatta shunga
majburiy xususiyatga ega emas: -Hozir biz qarab bir ish qilamiz, deb xizmatingizga
sizning adolatlik hukmingizdan bir narsani keldim [1:21].
so‘raymiz: ul shuldurkim, bizning "O‘tkan kunlar" asaridagi preskreptiv,
to‘g‘rimizda yomon maqsad bilan sizga rekvestiv va suggestiv undashlarni tahlil qilib,
chaqimchilik qilguchi ig‘vogar va biz ushbu turlar tez-tez matnda uchraydi
g‘arazgo‘lar bu majliska hozirlansinlarda, degan xulosaga keldik. O‘zbek tilida
o‘zlarining mash’um kashflarini va yo undashning buyruq va farmoyish turlari
ko‘rgan-eshitkanlarini isbot qilib bizni qayta maxsus leksik va grammatik vositalar
boshdan dor ostig‘a yuborsinlar. Bil’aks isbot yordamida o‘z ifodasini topadi. Leksik,
qilolmas ekanlar, bizga qazig‘an grammatik vositalar bunda undashning formal
chuqurlarig‘a o‘zlari yiqitilsinlar [1:58]. ifoda vositalari vazifasini bajaradi. Buyruq va
Ushbu misolda so‘raymiz so‘zi orqali farmoyishning berilishida buyruq semasi
undashning rekvestiv turiga tegishli bo‘lgan ushbu undashlarni anglatuvchi maxsus leksik
110
