Page 91 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

МЕТАФОРА ТАНЛОВИДА ТАБИИЙ ВА ИЖТИМОИЙ МУҲИТНИНГ ЎРНИ

Улугова Шохида Шохруховна,
СамДЧТИ таянч докторанти

Калит сўзлар: метафора, метафорик тафаккур, нутқ субъекти, концептуал, гендер,
контекст.

Метафора маълум бир шахс, яъни лисонний тафаккур жараёнининг
муаллиф ёки нутқ субъекти томонидан қандайдир бир ўз-ўзидан, ҳеч қандай сабаб
яратилади. Когнитив тилшуносликда бу ва асоссиз кеча олишини тасаввур қилиш
жараён бевосита лисоний тафаккур қийин.
ижодкорлиги маҳсулоти сифатида талқин Когнитив тилшуносликка оид
қилиниб, воқелик концептуаллашуви ва адабиётларда инсон метафорали фикр
лисоний воқеланишининг намунаси юритганида, сўзлаётганида ўз
сифатида қаралади. Зотан, Ковечнинг тажрибасини умумлаштириш ва ундан
таърифича, ушбу ижодкорлик фаолияти фойдаланиш амалига мурожаат қилади.
бир вақтнинг ўзида метафоранинг Аммо бундай талқин метафора
шаклланиши ва ундан фикр ифодаси учун ҳодисасининг табиатини фақат қисман
фойдаланиш ҳаракатларини қамраб олади англашга олиб келиши мумкин. З.
[Kövecses 2010]. Бундай кенг меъёрдаги Ковечнинг наздида, метафорик
ёндашув метафора ижодига йўналтирилган тафаккурнинг туб сабаблари аксарият
тадқиқига имкон бериши билан бир ҳолларда контекст билан боғлиқлигини
қаторда, унинг айрим жиҳатларини инкор этишнинг иложи йўқ [Kövecses
алоҳида ёки махсус таҳлил қилишга ҳам 2006; Kövecses 2010]. Айтиш жоизки,
йўл очади. контекст талаби ва шароитига мос
Шу жумладан, “Жейн Эйр” романи равишда шаклланиш нафақат метафора,
матнида фаоллашган метафорик балки бошқа лисоний ҳодисаларнинг туб
тузилмалар ҳам у ёки бу турдаги моҳиятини белгиловчи асосий
концептуал метафораларнинг қайта хусусиятдир. Боз устига, З. Ковеч ва унинг
ишланиши, яратилиши йўлидаги ҳаракат издошлари бу хулосага турли манбалардан
маҳсулидир. Бинобарин, уларнинг тўпланган материал таҳлили жараёнида
кўпчилиги “knowing is seeing” (билмоқ эришганлар. Биз ҳам Шарлотте
кўрмоқ демакдир), “events are action” Бронтенинг ижодий фаолиятига мурожаат
(воқеа фаолият натижасидир), “emotion is қилган ҳолда метафора ҳосил бўлишининг
force” (ҳиссиёт кучдир) каби фавқулодда матн, воқелик баёни контексти билан
намоён бўладиган концептуал қиёс боғлиқ жиҳатларини ёритишга ҳаракат
натижаси бўлса, бошқалари эса “life is a қиламиз.
journey” (ҳаёт саёҳатдир), “a life time is a Тилшунослар кўпинча “контекст”
day” (тириклик куннинг ўтишидир), тушунчасини тавсифлашда лисоний
“people are plants” (одамлар ўсимликка қуршовни назарда тутиб, у ёки бу
ўхшайди) сирасидаги ҳаммага таниш бирликнинг бошқа бирор-бир бирлик
кундалик тажриба билан боғлиқ хулосалар билан ҳамроҳликда, ёнма-ён келишини
замирида яратилади. Шу боис, эътиборга оладилар. Бундай ёндашув,
ишимизнинг мазкур қисмида ҳатто, тилшунослик терминлари
метафораларнинг маълум мулоқот луғатларида ҳам ўз аксини топган.
муҳитида шаклланиши қандай когнитив Масалан, Давид Кристал тузган луғатда
амалларга таяниши ва умуман, метафорик “context” терминига берилаётган
ижодкорлик пойдеворида қандай сабаблар таърифнинг тўртта маъносида ҳам
туришини кузатиш мақсади туради. Зотан, лингвистик қуршов етакчи ўринга

90