Page 109 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

O'ZBEK BADIIY MATNIDA UNDASH KONSTRUKSIYALARI

Buzrukova Maxina,
SamDU o‘qituvchisi

Kalit so‘zlar: nutq akti, lokutiv, illokutiv, perlokutiv aktlar, preskreptivlar, rekvestivlar,
suggestivlar.

Pragmatika — semiotika va munosabatlarini boshqaradi. (masalan,
tilshunoslikning nutqda til belgilarining amal tabriklash, uzr so‘rash va h.k.) 5)
qilishini oʻrganuvchi sohasi; boshqacha ekspozitivlar, suhbat davomida bayonotlar
aytganda, muayyan belgilar tizimini joyini aniqlaydilar (tan olaman, rad etaman va
oʻzlashtirib, undan foydalanuvchi hokazo) [2: 131].
subyektlarning ayni shu belgilar tizimiga J.Ostin, u yoki bu nuqtayi nazarni
munosabatini oʻrganuvchi fan tarmogʻi. ifoda etganda, shaxs muayyan vaziyatni
Lingvistik pragmatika tasvirlashi, shuningdek, ba’zi harakatlarni,
(pragmalingvistika) – bu tilshunoslikning ya’ni nutq aktini bajarishi mumkinligiga
nutqda til birliklarining vazifasini e’tibor qaratdi: xabar berish, so‘rash, undash,
o‘rganadigan sohasi. Lingvistik iltimos qilish, maslahat berish,
pragmatikaning maqsadi "tilni matnda minnatdorchilik va boshqalar. Shuningdek, u
o‘rganish" - ijtimoiy, vaziyatiy va h.k. aloqa nutq aktlarining uchta bosqichini ajratadi: 1)
vositasi sifatida tilni o‘rganish. lokutiv - akt o‘z-o‘ziga gapirish. 2) illokutiv -
Pragmatik aspect - bu ma'lumotning boshqa shaxsga niyatini bildiradi, maqsadni
foydaliligi, muammoni hal qilish uchun belgilaydi. 3) perlokutiv - boshqa kishining
yaroqliligi nuqtayi nazaridan xususiyatidir. xatti-harakatlariga ta’sirini ifodalaydi. J. Ostin
Nutq akti – pragmatikaning asosiy nutq akti funksiyalarini illokutiv kuchlar,
tushunchalaridan biridir. Nutq akti - bu til unga tegishli fe’llarni esa illokutivlar deb
harakati qoidalariga muvofiq, amalga atadi. Illokutiv kuch - bu tushuncha quyidagi
oshiriladigan maqsadli kommunikativ harakat tarkibiy qismlarning birikmasidan iborat: 1)
[Epistemologiya ensiklopediyasi va falsafa maqsad yoki niyat; 2) maqsadga erishish
ilmi 2009: 830]. Pragmatikada har qanday usuli; 3) nutq akti illokutiv kuchining
nutq aktini ko‘rib chiqish mumkin, masalan intensivligi; 4) taxminiy mazmunning
maslahat, minnatdorchilik, tahdid, so‘rov, uzr xususiyatlari; 5) muayyan nutq aktidan
va boshqalar. Nutq akti - bu nutqni, shu bilan foydalanish shartlari; 6) samimiylik shartlari.
birga eshitish qobiliyatini va eshitilgan Nutq akti illokutiv kuchining yuqoridagi
narsalarni tushunishni o‘z ichiga olgan ikki keltirilgan barcha tarkibiy qismlari mantiqiy
tomonlama jarayon. tartibga solingan va o‘zaro bog‘liqdir [2: 22-
J.Ostin nutq aktlari nazariyasini 129].
shakllantirib boshqa tilshunoslar uchun nutq V.Hak nutq aktlarini ularning umumiy
akti turlarini ajratishda boshlang’ich bo‘lib ma’nosiga qarab ajratadi. Ularni informativ va
xizmat qilgan tasnifni taklif qildi. Djon Ostin noinformativlarga ajratadi. Informativ
beshta performativ (illokutiv) aktlar ma’lumotni uzatish yoki talab qilish bilan
aniqlagan: 1) verdiktivlar, ular yordamida bog‘liq. Bularga bayonot, va’dalar, undashlar
so‘zlovchi biror narsaga yoki birovga o‘z kiradi. Noinformativlarga turli xil "ijtimoiy"
bahosini bildiradi; 2) ekzersitivlar, aktlar kiradi: salomlar, tabriklar va hk.
so‘zlovchining hukmini amalga oshirish [3:628-630].
uchun xizmat qiluvchi (buyruqlar, farmoyish K. Bjuler nutq aktining uchta tarkibiy
va boshqalar); 3) komissivlar – va’dalar va qismini aniqlaydi: adresant, adresat, mavzu va
majburiyatlarning ifodasi; 4) bexabitivlar, vaziyat. U ularni tilning ba’zi funksiyalari
ijtimoiy xatti-harakatlarni va kommunikantlar bilan o‘zaro bog‘ladi [4: 34].

108