Page 111 - 1-сон 2020 йил
P. 111

Хорижий филология  №1, 2020 йил


            O‘zbek  olam  manzarasida  buyruq  undashi          iltimos ma’nosi bildirilayapti. Ushbu misolda
            ko‘p     hollarda   andisha,    hurmat     va       biz  fe’lning  aniqlik  maylida    ishlatilishini
            xushmuomalalik  qadriyatlariga  asoslangan          kuzatamiz,  bunday  turdagi  undashlar  ko‘p
            holda  fe’l  mayllari  shakllarida  o‘z  ifodasini   funksionallik  guruhiga  tegishlidir.  Quyidagi
            topadi. Buyruq undashining qat’iyligi fe’lning      undash     bosh     qahramon      Otabekning
            2-shaxs  birlik  va  ko‘plik  shakli  yoki  majhul   tuhmatchilarga  munosib  jazo  ko‘rilishini
            darajadagi  fe’llarga  –sin  affiksini  qo‘shish    iltimos  qilib,  hatto  ma’lum  darajada  o‘tinib
            orqali  ifodalanadi.  Undashning  preskreptiv       so‘raganini ifodalayapti.
            turi  adresatning  qanday  harakat  qilishi                Undashning rekvestiv turidan biri – bu
            kerakligiga  ko‘rsatma  beradi,  ya’ni  uni         taklif    undashi  bo‘lib,  u  adresant  va  adresat
            yo‘naltiradi.                                       uchun  muhim.  Taklif  qilish  uchun  iltimos
                   Buyruq  undashning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri       undashidan  keng  foydalanib,  biror  kishini
            murojaat  qilinadigan  turi  bo‘lib,  so‘zlovchi    biror joyga taklif qilish, biror nimani bajarish
            uning  asosidir,  unda  buyruq  berish  huquqi      taklifini adresant  tomonidan adresatga berish
            mavjud. Darhaqiqat, uning o‘zi murojaatning         mumkin:  -Qani  bo‘lmasa,  yuring  biznikiga,
            bajarilish  yoki  bajarilmasligiga  mas’ul  shaxs   mehmon,     aytkuchining   so‘z   ohangidan
            hisoblanadi: Shu vaqtda san ham bir narsani         o‘rtoqlik  bo‘yi  kelib  Otabekning  dimog‘iga
            bahona  qilib  birga  Marg’ilon  boras  an-da,      ursa ham:
            qayerdan  bo‘lsa  ham  o‘sha  hindini  topasan      -Rahmat  sizga,  aka,  -dedi,  lekin  uning  bu
            va  nazrini  berib  yaxshilab  qaytartiriq          so‘zi ham o‘rinsiz ketgan edi.
            qildirasan [1:92].                                  -O‘zingiz  adashdim,  dedingiz-ku,  tag‘in
                   Ushbu  misolda  borasan,  topasan,           qayoqqa bormoqchi bo‘lasiz?
            qildirasan  fe’llari  –  bormoq,  topmoq  va        -Sizga og‘ir kelmasa…
            qildirmoq fe’llarining buyruq mayli, ikkinchi       -Og‘irligi  yo‘q,  yuringiz,  -dedi  va  olding‘a
            shaxs    shaklida    ifodalangan,   undashni        tushib  Otabekka  yo‘l  boshladi:  -  Man  ham
            ifodalashning     monofunksional      usullari      sizga o‘xshagan bir g‘arib [1:106].
            guruhiga  taalluqli,  preskreptivlarning  turiga           Undashning  suggestiv  turi  o‘z  ichiga
            tegishli direktiv nutqiy aktni tasvirlaydi.         maslahat,  tavsiya  va  ogohlantirishni  oladi.
                   Buyurish  ifodasi  til  qonuniyatlariga      Undashning  suggestive  turida  adresant  biror
            muvofiq,  ohang  yoki  buyruq  ma’nosini            nimani    qilish   yoki    qilmaslik   uchun
            beruvchi  leksik  birliklar  va  grammatik          hamsuhbatdoshiga nisbatan ushbu undovlarni
            vositalar bilan aks ettiriladi.                     yo‘llaydi.        Maslahat         undashida
                   Undashning  rekvestiv  turi  badiiy          kommunikantlarning statuslaridan qat’i nazar
            adabiyotda  tez-tez  uchraydi  va  o‘z  ichiga      uni amalga oshirish mumkin va unda darajalar
            iltimos,  o‘tinch,  taklifni  oladi.  Harakatni     tengligi  mavjud:  -Huzuringizga  kelishimning
            bajarish  haqida  iltimos-adresant  tomonidan       bosh sababi ham shundadir, -dedi Hasanali. –
            adresatga  yo‘naltirilgan  bo‘ladi  va  uning       Bu to‘g‘rida siz qanday yo‘llar ko‘rsatasiz va
            bajarilishi  adresat  tomonidan  ixtiyoriy,  ya’ni   nima  kengashlar  berasiz,  albatta  shunga
            majburiy  xususiyatga  ega  emas:  -Hozir  biz      qarab  bir  ish  qilamiz,  deb  xizmatingizga
            sizning  adolatlik  hukmingizdan  bir  narsani      keldim [1:21].
            so‘raymiz:     ul     shuldurkim,     bizning              "O‘tkan kunlar"  asaridagi preskreptiv,
            to‘g‘rimizda  yomon  maqsad  bilan  sizga           rekvestiv va suggestiv undashlarni tahlil qilib,
            chaqimchilik     qilguchi     ig‘vogar     va       biz  ushbu  turlar  tez-tez  matnda  uchraydi
            g‘arazgo‘lar  bu  majliska  hozirlansinlarda,       degan  xulosaga  keldik.  O‘zbek  tilida
            o‘zlarining  mash’um  kashflarini  va  yo           undashning  buyruq  va  farmoyish  turlari
            ko‘rgan-eshitkanlarini isbot qilib  bizni qayta     maxsus  leksik  va  grammatik  vositalar
            boshdan dor ostig‘a yuborsinlar. Bil’aks isbot      yordamida  o‘z  ifodasini  topadi.  Leksik,
            qilolmas      ekanlar,    bizga      qazig‘an       grammatik vositalar bunda undashning formal
            chuqurlarig‘a  o‘zlari  yiqitilsinlar  [1:58].      ifoda vositalari vazifasini bajaradi. Buyruq va
            Ushbu  misolda  so‘raymiz  so‘zi  orqali            farmoyishning  berilishida  buyruq  semasi
            undashning  rekvestiv  turiga  tegishli  bo‘lgan    ushbu undashlarni anglatuvchi maxsus leksik

                                                           110
   106   107   108   109   110   111   112   113   114   115   116