Page 110 - 1-сон 2020 йил
P. 110

Хорижий филология  №1, 2020 йил


                   J.So‘rl  nutq  aktining  beshta  asosiy      Toshkanddan  uylanmasin  -  da,  Kumushni
            turini  o‘z  ichiga  olgan  tasniflashni  taklif    qudalaring  oldig‘a  turg‘un  qilib  yuborayliq,
            qiladi.  1)  reprezentativlar  –  so‘zlovchining    tuzukmi [1:82].
            taklif mazmuni (xabar, taxmin, tushuntirish va             A.G.Drinko  ta’kidlashicha,    undash
            hokazo)  haqiqiy  ekanligiga  ishonchini  ifoda     gaplarni vazifasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘lish
            etuvchi    bayonotlar.   2)   direktivalar   –      mumkin:  1)  yagona  yoki  asosiy  vazifasi
            tinglovchining  biron-bir  faoliyatni  amalga       undashni  ifodalovchi  yoki  monofunksional
            oshirishida,      so‘zlovchi       tomonidan        bo‘lgan  undash  gaplar.  Bu  guruh  o‘z  ichiga
            qo‘llaniladigan bayonotlar (buyruq, maslahat,       quyidagilarni oladi:
            iltimos, ogohlantirish va hok.) 3) komissivlar            a)  eng  keng  undashni  ifodalashda
            –  so‘zlovchi  voqealarning  keyingi  yo‘nalishi    qo‘llaniladigan   imperative   konstruksiyali
            (va’da,  ishtirok  etish  va  hokazo)  bo‘yicha     undash gaplar;
            muayyan  majburiyatlarni  o‘z  zimmasiga                  b)  performativ  konstruksiyali  undash
            olgan    bayonotlar;   4)   ekspressivlar   –       gaplar;
            so‘zlovchining biror narsaga nisbatan ma’lum              2) ikkinchi darajali yoki ko‘p funksional
            bir  ruhiy  holatini  bildiruvchi  bayonotlar       bo‘lgan  undash  gaplar.  Bu  guruh  undash
            (minnatdorchilik,  uzr  va  boshqalar)  5)          gaplar o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
            deklaratsiyalar  -  quyidagi  bayonotlardan               a)  fe’l  aniq  mayli  shaklida  ifodalangan
            (ariza)  foydalanish  yangi  ish  holatiga  olib    konstruksiyalar bilan;
            keladi [5: 170-194].                                      b)  negizida  modal  fe’llar  bo‘lgan
                   Nutq    aktlari   nazariyasi   nuqtayi       konstruksiyalar  bilan;
            nazaridan  undash  direktiv  nutq  aktida                 v)  fe’lning  shaxsi  noaniq    shakllari
            ifodalanadi, chunki umumiy ma’noda direktiv         bilan;
            nutq  akti  ma’ruzachining  xohish-irodasi                ґ) fe’lsiz undash gaplar.
            ifodasi sifatida belgilanadi. Undash nutq akti -          Undash tushunchasi tillarda o‘xshashlik
            bu direktiv nutq akti, so‘zlovchining xohishi,      va  o‘ziga  xosligi  bilan  ajralib  turadi.
            istagi,  ixtiyori  va  niyatini  bildirib,  u  orqali   O‘xshashligi  undash  kategoriya  sifatida
            so‘zlovchi   tinglovchini   biror   faoliyatni      qaralishi  bo‘lsa,  o‘ziga  xosligi  o‘zbek
            amalga oshirishga undaydi.                          tilshunosligida    undash       tushunchasini
                   Ye.I.       Belyayeva         "Undash        ifodalashda    undov      atamasidan     ham
            grammatikasi  va  pragmatikasi:  Ingliz  tili"      foydalanib,  u  undash  ma’nosidan  tashqari
            monografiyasida  barcha  undash  nutq  aktini       undov-so‘z  turkumi,  undov-umuman  his-
            uchta  kichik  turga  bo‘lishni  taklif  etadi,     hayajonni  ifodalovchi  gap  turi  sifatida  ham
            ularning har biri belgilangan tilda o‘zlarining     qo‘llanishidadir.
            tegishli so‘z birikmalarining mavjudligi bilan             Ushbu      maqolada     biz    o‘zbek
            tavsiflanadi:                                       yozuvchisi  Abdulla  Qodiriyning  "O‘tkan
                  1)  preskreptivlar  (buyruq,  farmoyish,      kunlar"  asaridagi  undash  konstruksiyalarini
            taqiq):  -Men  senga  aytib  qo‘yay,  -  dedi       tahlil  qildik.  Tahlil  uchun  asos  sifatida  biz
            qutidor  Oftob  oyimga,  -  bu  kunga  bir          YE.  I.  Belyayevaning  tasnifini  oldik,  unga
            mehmon  aytgan  edim.  Cho‘ringni  chiqarib         ko‘ra    barcha     undash    nutq     aktlari
            mehmonxonani       tozalat.   Anovi     yangi       quyidagilarga  bo‘linadi:  1)  preskreptivlar
            qoplag‘an  ko‘rpalaringni     ber,  tanchaga        (buyruq,  farmoyish,  taqiq);  2)  rekvestivlar
            o‘shani  yopsin.  Katta  gilamni  ham  chiqar,      (iltimos,  o‘tinch,  taklif);  3)  suggestivlar
            uyingda mevalaring bor edimi [1:15]?                (maslahat,  tavsiya,  ogohlantirish)  [6:46].  Va
                  2) rekvestivlar (o‘tinch, iltimos, taklif):   shuningdek,       A.G.Drinko       tasnifidan
            -Agar  manim  bu  xizmatim  jon  janobining         foydalandik,     unga     ko‘ra     undashni
            marhamatiga loyiq ko‘rilur ekan, - dedi hoji, -     ifodalaydigan usullar 1) monofunksional va 2)
            menga  eng  manzur  bo‘lgan  mukofot  –             ko‘p funksionalga bo‘linadi.
            o‘g‘limning ozod qilinishidir [1:63].                      Undashning preskreptiv turi o‘z ichiga
                  3)  suggestivlar  (maslahat,  tavsiya,        buyruq,  farmoyish,  yo‘l-yo‘riq  bilan  bir
            ogohlantirish):  San  aytkancha  kuyaving           qatorda ruxsat va taqiq undashini ham oladi.

                                                           109
   105   106   107   108   109   110   111   112   113   114   115