Page 105 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

билдиришни истаётганини прагматика биргаликда, прагматик маъно контекстга
ўрганади. Прагматика маънони нутқий боғлиқ ҳолда юзага келиши ҳам мумкин.
вазиятга боғлиқ ҳолда талқин қилади Чунончи, It is cold here пропозиция
(Leech 1983:6) ёки, бошқача айтганда, жиҳатидан хонанинг совуқ эканлигидан
унинг предмети гапнинг қандай шароитда хабар берса-да, маълум вазиятда деразани
ва қай мақсадда талаффуз этилишидир. ёпиш тўғрисидаги илтимоснинг
Аммо коммуникатив мақсад гап юмшатилган ифодасига айланиши мумкин.
мундарижасининг фақат бир томонини, Прагматик маъно тадқиқининг кенг
аниқроғи – субъектив қисмини ташкил тарқалган йўналишларидан бири унинг
қилади. Унинг объектив жиҳатлари эса таснифий белгиларини аниқлашдир.
тингловчининг билдирилаётган мақсадни Тилшунослар гапларни прагматик
идрок этишига бориб тақалади. Зотан, таснифлаш борасида қатор таклифларни
мулоқот ҳаракатини ижро этаётган киритганлар (масалан, қаранг: Иванова,
сўзловчи ҳар доим маълум бир натижани Бурлакова, Почепцов 1981; Чахоян 1979;
кўзлайди. Шу сабаб, лисоний Бoгданов 1989; Bach 2003; Демьянков
бирликларнинг қўлланиши фақат шу 1995). Бундай таснифларнинг турли-
натижа сари йўналтирилади (Сёрль туманлиги ажратилаётган прагматик
1986:160). маънолар ўртасидаги чегаранинг аниқ
Нутқий бирлик семантикаси эмаслигидан гувоҳлик беради. Улар ўзаро
фақатгина луғавий ва прагматик маънони яқинлашиб, биргина гап турли мазмун
эмас, балки прагматик бўлакни ҳам қамраб ифодалай олишини кўрсатади.
олганлиги боис, ушбу семантик Ёндашувлар ва таснифлар турли
структурани иккита қисм, яъни кўринишда эканлигига қарамасдан,
пропозиция (денотатив маъно) ва сўзловчи тадқиқотчилар одатда учта асосий
коммуникатив мақсадини акс эттирувчи категориал прагматик мазмунни
прагматик мазмундан иборат, деб қараш ажратишни маъқул кўрадилар. Масалан,
лозим (Иванова, Бурлакова, Почепцов О.Г.Почепцов бундай категориал
1981: 271; Cummings 2005: 58). Ж.Сёрль мазмунни коммуникатив мақсад ибтидоси
гап структураси семантик жиҳатдан билан боғлаб, уч турдаги интенцияни
пропозиция ва иллокутив вазифа фарқлашни таклиф қилади: а) тавсиф; б)
кўрсаткичига эга эканлигини қайд қилиб, ундаш; в) сўраш (Почепцов О.Г. 1986: 75).
буни F(p) формуласи (F –иллокуция; p – Ушбу таснифнинг гапларни коммуникатив
ҳукм) билан белгилаган эди (Сёрль турларга ажратиш анъанаси билан
1986:156-157). ҳамоҳанглиги яққол кўриниб турибди.
Шундай қилиб, прагматик маъно Гапнинг коммуникатив мақсади ва
сўзловчининг коммуникатив мақсадига шаклий тузилишидаги фарқ унинг турли
ишора қилади ва бевосита нутқий мулоқот прагматик мазмунга эга бўлишига олиб
вазиятида юзага келади. Лекин келади. Бирон-бир иллокутив ҳаракатнинг
пропозициянинг аниқ бир нутқий вазиятда бошқа бир иллокутив акт воситасида
фаоллашувини акс эттирувчи прагматик ифодаланиши оқибатида билвосита ёки
мазмун қўшимча модал кўрсаткичларга иккиламчи нутқий актлар гуруҳи ҳосил
ҳам эга бўлади. Бу кўрсаткичлар бўлади (Сафаров 2008: 91). Ж.Сёрлнинг
сўзловчининг маълум қилинаётган фикрича, билвосита нутқий актлар талқини
ахборотга муносабатини ифодалаб, учун муҳими нафақат сўзловчининг
коммуникатив мақсадга модал-баҳо бирорта гап воситасида унга хос бўлган
қатламини бахшида этади. мазмунни ифодалаши, балки тингловчи
Маълум кўринишдаги прагматик ушбу мазмунни қандай англаб олишини
маъно кўпинча маълум турдаги гап ҳам изоҳлашдир. Бироқ Сёрль қўяётган
моделларига хос бўлади ва бу моделлар масала анча мураккаб, унинг талқинича,
таркибида у ёки бу турдаги кўрсаткичлар сўзловчи, билвосита нутқий актни
иштироки кузатилади. Шунинг билан талаффуз этаётиб, тингловчига

104