Page 76 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

кексалик даври ижодига оид бир парчани Ажам”, ”Мажолис ун-нафоис”, “Маҳбуб
кузатар экан: “Кўриниб турибдики, ул-қулуб”, “Вақфия”да ҳам Султон Ҳусайн
Навоий насрий асарларида ўзининг Бойқаро тасвирига алоҳида тўхталади,
шоирона ташбиҳ ва ўхшатишлари, унга махсус боблар (“Мажолис ун-
муносиб ибора ва сўзлари билан кишининг нафоис”нинг 8-боби) ажратади. Уларда
руҳий ҳолатини аниқ тасвирлаган. Ҳар бир ҳам Султон Ҳусайн Бойқаро адолатли
рамзий ифода киши вужудидаги ҳукмдор “Шоҳ Ғозий” номи билан тилга
ўзгаришларни яққол акс эттирган. Ана шу олинади ва унинг мукаммал қиёфаси акс
жиҳат ҳам Навоий насрининг услуби, адиб эттирилади. Назмда эса Шоҳ Ғозийга атаб
маҳоратини белгиловчи ўзига хосликдир”, “Ҳилолия” қасидасини битади.
– деган хулосага келади [5,332]. “Тарихи мулуки Ажам” ҳам
Навоий достонлари ва насрий Навоийнинг бошқа асарлари сингари,
асарларини кузатадиган бўлсак, уларнинг асосан, ўз даврининг ижтимоий-сиёсий
қарийб барчасида Султон Ҳусайн Бойқаро талабларидан келиб чиқиб ёзилган. Бу
шахси муайян бадиий образлар, тимсоллар асарда тўрт табақа, тўрт сулола
воситасида акс эттирилган, унинг вакилларидан иборат Эрон
бошқарув усули, ҳокимиятдаги роли подшоҳларининг деярли барчасига,
ижобий тарзда ёритилган, “одил шоҳ” биринчи афсонавий подшоҳ Қаюмарсдан
сифатида тасвирланган. Лекин, шу билан бошлаб, сосонийларнинг сўнгги вакили
биргаликда, муаллиф унга танқидий Яздижурди Шаҳриёргача маълумот
муносабатда бўлиб, орзусидаги идеал шоҳ беради. Уларнинг тарихда нима иш қилиб,
- Ҳусайн Бойқародан ўрнак олишга қандай ном қолдирганига тўхталади
чақиради. Масалан, “Хамса”нинг биринчи [4,442]. Асар композициясида Навоий
достони “Ҳайрат ул -аброр”даги Шоҳ асарда ўзининг илғор ғояларини мозийга
Ғозий, “Сабъаи сайёр”даги Баҳром, қараб гавдалантиради, мозийдаги адолатли
“Садди Искандарий”даги Искандар подшоҳларни, улар даврини ўз замонига
образларининг ҳаётий тажрибаларидан, қарама-қарши қўяди ҳамда ҳукмдорларни
адолатпешалигидан, сахийлигидан, улардан сабоқ олишга ундайди. Адиб
донолигидан ибрат олишга, шунингдек, асарда давлатда осойишталик, ҳақиқат ва
уларнинг қисматидан бохабар бўлиб, улар тинчлик ўрнатиш халқпарвар, адолатли
қилган хатоларни такрорламасликка подшоҳларга боғлиқ, деган фикрни
даъват этади. Шу образларда шоир Султон олдинга суради. Адиб бу асарида
Ҳусайн Бойқаронинг бадиий тасвирини подшоҳларнинг шахсий ҳаётларини
беради ва султоннинг барча сифатларини ёритишни эмас, балки уларнинг жамиятга,
уларда кўради. Маълумки, Навоий халқ ва мамлакат манфаатига
ўзининг барча лирик, эпик ва насрий муносабатларини кўрсатишни олдига
асарларида “Шоҳ Ғозий” деб, рамзий мақсад қилиб қўйган.
маънода, Султон Ҳусайн Бойқарони Асарлар матнидан ўрин олган
атайди ва Шоҳ Ғозий тимсолида шеърий парчалар донишмандлар
орзусидаги идеал шоҳ қиёфасини кўради. томонидан айтилган ҳикматли сўзлар
“Сабъаи сайёр” достонида Султон Ҳусайн асосида қурилган бўлиб, бунга “Тарихи
Бойқарони огоҳлантириб, Шоҳ Баҳром анбиё ва ҳукамо” асаридаги “Ҳукамо
қисматидан унинг майхўрлигига алоҳида зикри” бобида келтирилган кичик ҳажмли
урғу беради, шаробга берилишдан шеърларни мисол қилиб кўрсатиш
қайтиши лозимлигини уқтиради. Агарда мумкин. Алишер Навоийнинг ахлоқий-
шоҳ майхўрликка берилса, унинг аҳволи маънавий ғояларидан бири ҳирс, таъма,
ҳам худди Баҳромники сингари бўлиши дунёпарастликка қарши кураш ушбу
мумкинлигини асар охирида Султон шеърий байтларда ҳам ўз аксини топган.
Ҳусайн Бойқаро ва унинг ўғилларига Масалан:
мурожаат қилиш орқали таъкидлайди. Зарари борча элга ом ўлғай,
Шоир насрий асарлари “Тарихи мулуки Ким, таом устида таом ўлғай [1,62].

75