Kalit  so‘zlar : his-tuyg'u, ekspressiv-emotsional   xususiyat, ruhiyat, ruhiy  kechinma, dominant ma’no, rang komponentli iboralar, ijobiy  fazilat, dominant  emotsiya, affektlar, ramziy  ma’no.

So‘nggi vaqtlarda  tilshunoslikda rang va uning turli xil jilosi hamda  ularga xos ekspressiv-emotsional  xususiyatlarning og‘zaki va yozma nutqda  aks etishiga doir masalalar tadqiqotchilar e’tiborini tortmoqda.  Shunday ekan, tilda ranglarning  qo‘llanishi  va ular bilan bog‘liq ekspressiv-emotsional   xususiyatlarning aynan frazeologiya  sohasida  ham  tadqiq etish  inson  ichki kechinmalari  va ruhiyatini  ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, frazeologik  iboralarda ranglarning qo‘llanilishi ichki ruhiyatni  tashqi  ruhiyatda aks ettirish  jarayonini   ancha osonlashtiradi, ya’ni boshqacha qilib aytganda, ruhiyat olamidagi  ichki his-tuyg‘uning rangin manzarasini «ko‘ra olish»ga yordam beradi. Bu borada  faylasuf  Taftazoniy inson ichki his-tuyg‘usi tashqi hissiyot asosida paydo bo‘lishini  qayd  etadi,   shuningdek, narsalar to‘g‘risida biror tushuncha hosil qilish his-tuyg‘u uyg‘otgan qiyofa orqali amalga oshishini ko‘rsatib    o‘tadi  [Taftazoniy :e-tarix.uzHYPERLINK "http://www.e-tarix.uz/shaxslar/483-taftazoniy.html"›shaxslar/483]. Binobarin, olim Sh.Safarov   ta’kidlaganidek,  insonlar  o‘rtasidagi  muloqot maqsadi  ham oddiygina axborot almashish bilan chegaralanib qolmaydi, balki, axborot uzatish  orqali   «hamkor»ga ta’sir o‘tkazish, uni biror narsaga ishontirish,  bo‘ysundirish, harakatga undash kabi  maqsadlar  ham e’tiborga  olinadi [SH.Safarov : 81].   

Insonning ruhiy holati va his-tuyg'ulari uning nutqi va  tashqi ko‘rinishi orqali namoyon bo‘ladi. Nutqning ta'sirchanligi va emotsionalligini oshirishga  xizmat  qiladigan so'zlar,  shuningdek, frazeologik birliklar o'z ma'nolari bilan inson ruhiyatiga ta'sir etish xususiyatiga ega. Shu boisdan fikrni tinglovchiga yetkazishda frazeologizmlar ham   boshqa til  birliklari singari voqea-hodisalarni aks ettirishda o‘ziga xos ta’sirchanligi  bilan  ajralib turadi. Ularning asosiy ahamiyati nutqni  ifodalashda  unga hissiy rang berish va uning ma'nosini mustahkamlashdan  iboratdir.

Insonlardagi ichki kechinmalarning  hissiyot, kayfiyat  va hayajon  tarzida botiniy shaklda  boshdan kechirilishi bilan  bir  qatorda tashqi  ruhiyatda seziladigan darajada  zohiriy  belgilar ham yuzaga  chiqadi. Masalan, qo‘l va gavdaning ma’noli harakatlari, yuzning ifodali harakatlari (mimika), ovoz  ohangi, ko‘z va  yuz  rangining  o‘zgarishi, turq-tarovati, ko‘z qorachig‘ining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasidandir. Bunday  ruhiy  kechinmalarni  til orqali  ifodalash uchun aksariyat hollarda frazeologik  iboralar eng samarali  vosita  sanaladi. Masalan, fransuz  frazeologiyasida insonning ichki kechinmalarini  asosan, uning ovoz ohangi, jismoniy harakati, yuz tuzilishi, ko’z  qarashlari va yonoqlar rangi  orqali   ifodalovchi  iboralar dominant birliklar  hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan  holda  fransuz tilida his-tuyg'uning frazeologik  birliklar  yordamida  ifodalanish  holatini umumiy  tarzda  quyidagicha  izohlash mumkin:

Fransuz tilida inson ruhiyatini ifodalovchi frazeologik  birliklar  orasida  rang komponentli iboralar o‘ziga  xosligi  bilan alohida ajralib  turadi. Chunonchi, tasviriy san’atning asosiy vositasi  hisoblangan ranglar inson ruhiyatini nechog‘lik yorqin tasvirlarda ifodalagani singari ular  tilda ham inson  ruhiyatini  shunday  ifodalash xususiyatiga ega.

Inson ruhiyati ranglar bilan bevosita bog'liq bo'lib, butun tabiat ranglardan iborat va ranglarni bildiruvchi so'zlar til leksikasida salmoqli o'rin tutadi. Rang komponentli frazeologik birliklar ham o'z navbatida, inson ruhiyati va his-tuyg'ularini ifodalashda alohida ahamiyatga  ega. Frazeologik  birliklarning emotsionalligi insonning turli xil his-tuyg’ulari,  hamda shaxs-predmetlarga nisbatan subyektiv munosabatlarini ifodalash bilan bog’liqdir. Bunday emotsionallik bir vaqtning o’zida ikki ma’noning reallashuvi va obrazlilik natijasida yuzaga chiqadi. Darhaqiqat, rang komponentli FBlar qo’rquv, shodlik, azoblanish, hayrat, g'azab, taajjub, norozilik, uyat, g’am, qayg’u, tushkunlik  kabi emotsional xususiyatlarni ifodalash imkoniyatiga ega. Bunday  ruhiy hayajon  va harakat turlari insonning ichki his-tuyg‘ulariga xos holat tarzi bo‘lib  hisoblanadi.

His-tuyg‘ular albatta, ikki qutbli –ijobiy yoki salbiy, ya’ni yoqimli va yoqimsiz bo‘ladi [Xaydarov F., Xalilova N.: 232]. Shunga  ko‘ra fransuzcha  rang komponentli FBlarni ham ijobiy va salbiy emotsiyali iboralar turkumiga bo‘lib o‘rganish  maqsadga  muvofiq. Psixologik  jihatdan  iliq ranglar kishida kayfichog‘lik, sovuq ranglar esa ma’yuslik tuyg‘usini uyg‘otadi [https://znanio.ru/media/ranglarning-hul-atvorimizga-tasiri-2521690]. Biroq,  bunday  qarash  frazeologiyada  qisman  mos  kelishi  mumkin. Negaki,  har  bir  rang  frazeologik  birlik  tarkibida  kelganda,  turlicha  ma’no    kasb  etadi. Xususan, ijobiy  fazilatlarni  ham,  shu  bilan bir  qatorda,  salbiy  xususiyatlarni ham  ifodalashi mumkin. Quyida  ular  xususida  alohida  to‘xtalib  o‘tamiz.

Qizil rang (rouge) fransuzcha frazeologik birliklar tarkibida eng ko’p qo’llanilish xususiyatiga ega bo’lgan ranglardan biri  bo‘lib,  u asosan, uyat va g’azab  kabi ma’nolarni ifodalashga  xizmat  qiladi.  Masalan:

avoir le rouge au front; - uyalmoq, uyatdan qizarmoq;

être rouge  comme  une  tomate;- pomidordek qizarib ketmoq ;

se  fâcher  tout  rouge; - g‘azabi  qaynamoq;

voir  rouge; -ko‘zi  qonga  to‘lmoq;

rougir  jusqu’à blanc  des yeux; - qulog‘igacha  qizarib  ketmoq.

Bunday frazeologik birliklar tarkibida uyat va  g‘azab ma’nosini hosil qiluvchi so’z,  ya’ni rouge  (qizil)  dominant komponent bo‘lib  hisoblanadi. Binobarin,  qizil rang ranglar orasida  eng  ko‘zga  tashlanib turuvchi  rangdir. Psixologlar qizil rang keltirib chiqaradigan quyidagi tasavvurlarni alohida ajratib ko‘rsatishadi, ya’ni energiya, xushomad, tajovuzkorlik,          g‘azab, nafrat, zo‘riqish, faollik, issiqlik, hayajon va turli chalkash narsalar  shular  jumlasidandir [https://uz.tierient.com/psixologik-ranglarning-manosi].  Bundan  ko‘rinadiki,   psixologiyada  qizil  rang  ifodalaydigan  tasavvur  va tushunchalar juda  keng  bo‘lib,  ular ushbu rangning   frazeologiyadagi ifoda  tushunchalariga  to‘liq  mos kelmaydi, ya’ni  ichki his-tuyg‘ular  ta’sirida inson  yuzi  va ko‘zi rangining qizarishi  asosan, uyatva g‘azab tushunchalarini qamrab oladi, xolos. Oq rang (blanc ) ham frazeologik birliklar tarkibida keng qo’llaniladigan ranglardan biri sanaladi va bu rang  ruhiyatni  tasvirlovchi  FBlar  tarkibida qo’rquv, sarosima, g’azab kabi ma’nolarni anglatib kelishi mumkin. Masalan:

être blanc comme unl inge ; - dokadek oqarib  ketmoq;

être  blanc  comme  un  mort ; - murdadek oqarib  ketmoq;

être  blanc  comme  un  mur ; - devordek oqarib  ketmoq;

être  chauffé  à  blanc; -qizishib  ketmoq.

Ushbu  rangning psixologik  tavsifiga  e’tibor qilsak, u  poklik, aybsizlik, quvonch,  sadoqat, tenglik,  ochiqlik, ravonlik va osonlik timsoli sifatida talqin qilinadi [https://uz.tierient.com/psixologik-ranglarning-manosi/].  Shuningdek, oq  rang  Qur’onda ham  zikr qilingan bo‘lib, u asosan, yorug‘lik, quyosh nuri,  tong,  jannat ahlining yuzi,  jannat   ichimligining  rangi kabi  ijobiy  tushunchalarda  o‘z aksini topadi [Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf: 45-187]. Ushbu  rang  hech  qaysi  manbada salbiy   tavsifga  ega  emas. Biroq, oq rang  inson  ruhiyatini  ifodalovchi  frazeologik  iboralar  tarkibida  qo‘llanilganda  yuqorida  keltirilgan  tushunchalarga  nisbatan batamom  teskari  ma’nolarni  ifodalashga xizmat  qiladi. Xususan,  qo’rquv,  sarosima  va  g’azab holatlari shular  jumlasidandir.

            Qora rang (noir ) ruhiyatni  ifodalovchi  frazeologik birliklar tarkibida tushkunlik, g’am, qayg’u, g’azab, norozilik kabi ma’nolarni anglatib kelishi mumkin. Masalan, quyidagi misollarga  e’tibor qilaylik:

voir tout en noir ; -hamma narsaning yomon tomonini ko’rmoq;

piquer une colère noire;-zahrini sochmoq;

faire un œil noir;- g‘arazguylik qilmoq;

broyer  du noir - ma’yuslanmoq ; g‘am-g‘ussaga botmoq ; 

humeur noire; -tushkunlikka tushish (tushkun kayfiyat).        

Bizga  ma’lumki,  qora rang  ko'plab  manbalarda, asosan, qo'rquv, o'lim, noma'lumlik va yovuzlik  timsoli sifatida  olib  qaraladi. Shuningdek, u  ayrim xalqlarda hokimiyat, vakolat, sirli murakkablik, jiddiylik  va mustaqillik kabi tushunchalarni ham  anglatadi [https://uz.tierient.com/psixologik-ranglarning-manosi/]. Ushbu  rang  Qur’onda ham  ko‘p  marotaba  tilga olingan bo‘lib,   unda  qora  rang  tun qorong‘iligi, do‘zax ahlining yuzi,  g‘am-qayg‘u, xafalik,  barbod bo‘lish  kabi tushunchalarni  ifodalagan  [Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf: 4-187].  Shundan  kelib  chiqqan holda,  yuqorida qora rang komponentli ruhiyatni  ifodalovchi  frazeologik  birliklar  ma’nosiga  e’tibor qaratilsa, ulardagi   tushkunlik,  g’am,  qayg’u,  g’azab,  norozilik  kabi  tushunchalar  ushbu rangning umumpsixologik  tushunchalari bilan  mos  kelishiga  amin  bo‘lamiz.

Yashil  rang (vert) komponentli  frazeologik  iboralar  inson ruhiyatiga  aloqador  xususiyatlarni  ifodalashda,  asosan, g‘azab, rashk,      qo‘rquv  va  sovuqlik  kabi  tushunchalarni aks  ettiradi. Masalan:

être vert de  rage ; - g‘azabi  qaynamoq;

être vert  de  jalousie; - qattiq  rashk  qilmoq;

être  vert de  peur ; - qattiq  qo‘rqib ketmoq;

être  vert de  froid ; -sovuqdan  ko‘karib  ketmoq.

Deyarli barcha xalqlarda  yashil  rang  tabiat,  yasharish va yangilanish  timsoli sifatida  talqin  qilinadi.  Ayrim  psixologik  tavsiflarda  uning tasalli,  xavfsizlik, hosildorlik,  tozalik, barqarorlik, sabot-matonat  va  qadr-qimmat ramzi  ekanligi  qayd etilgan  [https://uz.tierient.com/psixologik-ranglarning-manosi/]. Frazeologiyada esa yashil  rang  komponentli  birliklar  mazkur rangning  asl  tushunchalariga zid  tarzda  ruhiyatni ifodalashda  faqat  salbiy  ma’nodagi g‘azab, rashk, qo‘rquv  va  sovuqlik  kabi  tushunchalarni ifodalaydi.  Yashil  rang (vert) komponentli  frazeologik  iboralar  fransuz tilida  ko‘p sonli bo‘lib, ular orasida  ijobiy  ma’nodagi  FBlar  ham  mavjud,  biroq,  ularning  hech  birida  inson ruhiyati  tasviri  aks  etmagan.

Ko‘k  rang(bleu) komponentli  frazeologik  iboralar  inson ruhiyatiga  aloqador  xususiyatlarni  ifodalashda,  asosan, g‘azab, ta’sirlanish, hayajon  va  huzurlanish  kabi  tushunchalarni aks  ettiradi. Masalan:

avoir  une  colère  bleue; – g’azab otiga minmoq ;

cultiver  la  petite  fleure bleue ;– darrov ko‘ngliga olmoq                     (ta’sirlanmoq);

avoir  une  peur  bleue ;  – joni  xalqumiga  kelmoq;

en être [en demeurer, en rester, en bâiller ] (tout) bleu ; - o‘zini        yo‘qotib  qo‘ymoq (dovdiramoq);

voyager  (être)dans le  bleu; – o‘zini osmonda  his qilmoq (kayf-safo  qilmoq).

Psixologlarning aytishlaricha,  ko‘k rang osmon  va  abadiyat ramzi  hamda mehribonlik, sodiqlik, halollikni aks ettiradi,  shuningdek, kishining o‘ziga ishonchini kuchaytiradi va hatto Kanadaning Britaniya Kolumbiyasi universiteti olimlarining aniqlashicha esa ushbu rang mehr, xushmuomalalik, bosiqlik,  xayrixohlik va  uyatchanlik timsoli sanaladi hamda rasmiy rang sifatida talqin qilinadi [https://xabar.uz/madaniyat/xarakteringiz-haqida].  Ammo, ruhiyatni  tasvirlovchi  bleu komponentli  fransuzcha FBlar  ifodalayotgan  ma’no   yuqorida  keltirilgan  fazilatlarga  zid tarzda   g‘azab,  ta’sirlanish,  hayajon  va  huzurlanish  kabi  ma’nolarni  aks  ettiradi. 

Sariq rang (jaune) komponentli  frazeologik  iboralar  fransuz tilida  eng  kam

  uchraydigan FBlar  hisoblanib, ular  inson ruhiyatiga  oid  xususiyatlarni  ifodalashda,  asosan, ikkiyuzlamachilik   va  g‘azab   tushunchalarini  ifodalashga  xizmat  qiladi. Masalan:

rire  jaune ; –majburan  kulmoq;

sourir jaune;–iljaymoq ;

avoir  une  colère  jaune -g‘azabi  qaynamoq;

montrer  à qn  son bec jaune- birovning adabini berib  qo‘ymoq.

Sariq  rangning  psixologik  jihatdan  olingan  umumiy tavsifiga  e’tibor qaratilsa,  u quyosh,  hayot  va  sahro   ramzi  hisoblanib, quvonch, shodiyona, iliqlik, ravnaq  kabi  ijobiy, kasallik, aldov, bevafolik va  noxushlik  kabi salbiy   tushunchalarni ham  ifodalaydi [https://www.code-couleur.com/signification].  Shu jihatdan  olganda,  fransuz  tilida  sariq  rang  komponentli FBlar orasida ijobiy  fazilatni  ifodalovchi  birliklar  mavjud emas. Ular, asosan, salbiy xususiyatlarni  ifodalashda qo‘llaniladi. Fransuz  frazeologiyasida  sariq rangning ishlatilishi  uncha  ko‘p bo‘lmagan sanoqli FBlar  tarkibida  kelishi  ular  xususida  bunday aniq xulosaga kelishga yordam beradi.

Tahlillar  natijasiga  ko‘ra  fransuz  tilida  jigar rang(brun) komponentli  frazeologik  iboralar   orasida   inson ruhiyatiga  oid  xususiyatlarni  ifodalovchi FBlar  mavjud emasligini  qayd  etish mumkin.

Ma’lum  bo‘lganidek,  yuqorida tahlil  qilingan  har bir rang, ya’ni qizil, qora, oq, yashil, ko‘k va sariq  ranglarning o‘ziga yarasha alohida belgi  va  xususiyati mavjud  bo‘lib, ular  FBlar  tarkibida  qo‘llanilganda   turli xil  emotsional  holatlarni  ifodalashga  yordam beradi. Bunday emotsional  holatlarni o‘rganish  davomida ularni  quyidagicha  tahlil  qilish ulardagi dominant emotsiya  tushunchasini  ranglar kesimida aniqlash  imkonini  beradi :

 Mazkur jadvaldan  ko‘rinib turibdiki,  rang  komponentli ruhiy  holatni  ifodalovchi  FBlar ifodalayotgan  ma’nolar orasida g‘azab dominant  ma’no  bo‘lib  hisoblanadi. Biroq   uyat  va qo‘rquv ma’nosi ham bunday FBlarning ko‘pchiligida o‘z aksini topgan. Inson  ruhiy  kayfiyatining  mazkur  uch  xil  holatini    tasvirlashda   quyidagi   fransuzcha rang  komponentli FBlar  eng  ko‘p  qo‘llaniladigan frazeologik  iboralar  bo‘lib  hisoblanadi.  Ularni  ushbu  jadval  orqali   aniq  misollar  bilan  shunday  izohlash  mumkin:

Inson ruhiyatining tildagi tasviri  borasidagi mazkur  izlanish davomida  fransuzcha rang komponentli FBlar  ifodalayotgan frazeologik ma’no va  ranglarning umumpsixologik  jihatdan  talqin  qilingan  ramziy  ma’nolari o‘rtasida bir - biri bilan  o‘zaro  mos  kelish yoki  mos  kelmaslik  holatlari ko‘zga tashlanadi. Masalan, oq  rang   psixologiyada  poklik, quvonch,  sadoqat,  tenglik,  shaffoflik va  yengillik timsoli  sifatida  talqin  qilinadi.  Hatto, yuqorida ta’kidlanganidek,  Qur’oni   Karimda  ham ushbu rang poklik  va  yorug‘lik  ma’nosida  aks  etgan, ya’ni   ushbu  rang  barcha  manbalarda  faqat  ijobiy   xususiyatlar  ramzi sifatida  talqin  qilingan. Biroq, oq rang komponentli ruhiyatni tasvirlovchi FBlar ma’nosi, aksincha,   qo’rquv, sarosima  va g’azab   tushunchalarini aks  ettiradi.  Bu  esa  oq rangning  psixologik  ramziy  ma’nolari bilan  frazeologik ma’nosi o‘rtasida  nomutanosiblik mavjudligidan  dalolat  beradi.  Shu nuqtayi nazardan  olib  qaraganda, ranglarning psixologik  ramziy  ma’nosi  hamda FBlarga xos  ma’nosi  o‘rtasidagi  salbiy  va  ijobiy  xususiyatlarning  moslik  darajasini  quyidagicha    tavsiflash  o‘rinlidir:

Mazkur  jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki oq, yashil  va  ko‘k  ranglarning  ikkala holatdagi  ma’nolari   bir-biriga  umuman  mos  kelmaydi, ya’ni  ularning  psixologik  ramziy  ma’nolari faqat  ijobiy  xususiyatlarni qamrab olsa,  frazeologik ma’nolari  esa  faqat  salbiy  xususiyatlarni  aks  ettiradi.  Qolgan  qizil, sariq  va qora  ranglarda  esa  psixologik  ramziy  ma’nolar ijobiy  va salbiy  xususiyatlarni ifodalasa, ularning  frazeologik  ma’nolari  esa  faqat  salbiy  xususiyatni   ifodalaydi.  SHu  sababli  qizil, sariq  va qora  ranglarning  ramziy va  frazeologik  ma’nolari    o‘rtasida qisman bo‘lsa-da mutanosiblik  mavjud, deyish mumkin. Shuningdek,  jadvaldagi ranglar  tavsifiga e’tibor berilsa ruhiyatni  tasvirlovchi  rang  komponentli FBlarda  faqat  salbiy  jihatlar  hukmron  ekanligi  namoyon  bo‘ladi.

Yuqorida keltirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda ranglar inson  hayotida  uning  ruhiyati va  kayfiyatiga  ta’sir  ko‘rsata oladigan  omil ekanligini  ta’kidlash joiz. Binobarin, ularning  frazeologik iboralar tarkibida keng  qo‘llanilishi  kishilar  ruhiy  kechinmalarini   tasvirlash  jarayonida  eng  sermahsul  vosita  ekanligini tasdiqlaydi.  Shunday ekan, ranglar va ularning xususiyatlari masalasiga jiddiy qarash  va ularni  har tomonlama tadqiq etish zarurdir.