Page 7 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

Унутмайликки, тил когнитив мавжудлиги ва унинг қандай ҳосил
жараѐнларнинг ―из‖ларини узлуксиз ва бўлишига қаратилади. Мазмун фақат
сероблик билан акс эттирадиган ягона матндагина ифодаланиб қолмасдан, балки
табиий ҳодисадир. Шундай экан, таржима кўп ҳолатларда матннинг аниқ муҳит, унда
муаммоларининг ечимини излашда унинг акс топадиган шарт–шароитлар билан
кечимини таъминлайдиган ментал боғлиқ ҳолда мавжуд бўлади. Маълумки,
ҳодисалар таҳлили муҳим ролни ўташи коммуникацияга оид ҳодисаларни таҳлил
аниқ. Бундан ташқари, бажарилаѐтган қилиш ва тавсифлаш катта қийинчиликлар
фаолиятнинг самарали якунини туғдиради, чунки ахборот узатишнинг
белгилайдиган омиллардан бири бўлмиш одатдаги кодлаштириш ва англаб олиш
таржима қобилиятининг шаклланиши усулидаги моделида нутқий бирликнинг
масаласи ҳам когнитив тадқиққа муҳтож. нолисоний хусусиятлари, ―мулки‖
Охирги йилларда бу йўналишдаги эътиборга олинмайди. Аслини олганда,
тадқиқотларнинг сон жиҳатидан кўпайиши коммуникация иштирокчиси лисоний
когнитив таржимашуносликнинг алоҳида тузилмани маълум нолисоний контекст
соҳа кўринишини олишига замин доирасида қабул қилади ва уни тафаккур
яратмоқда. юритиш йўли билан қайта ишлаб, мазмун
Когнитив ва эмпирик ҳақида хулосалар чиқаради. Бундай
таржимашунослик йўналишларини, когнитив ишлов натижасида
баъзилар истаганидек, қарама–қарши чиқариладиган хулосалар мазмуннинг
қўйишдан (қаранг: Munoz 2007) қочиш мағзини ташкил қилади. Бу хилда
керак, албатта. Таржима жараѐни тадқиқи хулосалар чиқаришга нисбатан
билан боғлиқ қийинчиликлар, ушбу ―инференция‖ (inference) атамасини
жараѐнларнинг турли босқичларда қўллайдиган назарий ѐндашувда
кечиши, қобилият ва билим шаклларининг ―контекст‖ ва ―релевантлик тамойили‖
қўшилиб кетиши билан изоҳланади. Ҳар тушунчаларига тез–тез мурожаат
қалай, тадқиқотчилар ушбу қилинади. Бунда ―контекст‖ ѐки ―когнитив
қийинчиликлардан қутулиш йўлларини муҳит‖ қўлланишида хулосалар чиқариш
излаѐтиб, таржимонлар бажарадиган манбаси, заҳира назарга тутилса,
ментал ҳаракатлар таҳлилининг турли ―релевантлик тамойили‖ эса
шакллари ва моделларини синовдан инференцияни бошқаради, яъни
ўтказмоқдалар. Шундай моделлардан бири чиқариладиган хулосаларнинг меъѐрини,
―релевантлик (ўринлилик ѐки чегарасини белгилайди. Кўринадики, бу
аҳамиятлилик) назарияси‖ номини олган ерда ―контекст‖ психологик тушунча
бўлиб, ушбу назариянинг муаллифлари бўлиб, унда ахборотни қабул қилувчининг
Дан Шпербер ва Дьердру Вилсон воқелик ѐки когнитив муҳит ҳақидаги
коммуникациянинг батамом тафаккур билими ва унга муносабати акс топади.
фаолияти қамровида бўлишини Когнитив муҳит қатор ташқи омилларни
таъкидлайдилар. Улар жуда ҳам тўғри (ѐндош ва ўзаро боғлиқ бошқа матнлардан
қайд этганларидек, тафаккур ва идрокнинг ташқари, ижтимоий–маданий, тарихий ва
асосий мақсади–ҳақиқатга мос келадиган ҳоказо маълумотлар) қамраб олаѐтиб,
ахборотни ўзлаштиришдир ва ―бу ахборот ушбу манбалардан олинаѐтган
қанчалик релевант бўлса, шу қадар маъқул маълумотларни алоҳида таъкидлаши
келади‖ (Wilson and Sperber 1991:382). мумкин. Бундай контекст олдиндан
Муаллифлар фикрича, мазмун онгда мавжуд бўлмасдан, балки танлаб олинади
бажариладиган ҳаракатлар ҳосиласидир ва ва ―алоҳида бир контекстнинг танланиши
бу ҳаракатлар давомида контекстнинг релевантликни аниқлаш учун зарурдир‖
билим ва фикрлаш билан ўзаро алоқаси (Sperber and Wilson 1995:132-142). Демак,
юзага келади. контекст–―матннинг оптимал кўринишда
Релевантлик назариясида эътибор шаклланишини таъминловчи маълумотлар
тагмаъно ѐки яширин ахборотнинг тўпламидир‖ (Ўша асар, 144 бет).

6