Page 62 - 2-2017

Хорижий филология. №2, 2017 йил

ИНКОРНИ ИФОДАЛОВЧИ ИНТЕРНАЦИОНАЛ ВОСИТАЛАР

А.Нурмухамедов СамДУ доценти
А.А.Хасанов СамДУ катта ўқитувчиси

Калит сўзлар: инкор шакли, универсал восита, немис тилида инкорни ифодаловчи
лексемалар, дегазация, деструкция, демонстрация.

Илм аҳлига инкор категорияси, В.Вайс, В.Ҳартунг, Ё.Эрбин, Дуден,
аввало, фалсафий тушунча сифатида С.А.Васильева, Н.А.Булах,
қадимдан маълум. Ушбу категорияга ўз А.М.Пешковский, Панамарьева,
муносабатини билдирмаган бирорта Е.И.Шендельс каби атоқли тилшунослар
файласуфни топиш мушкул. Зеро, инкор шуғулланишган.
ҳодисаси фалсафанинг ўзак (ўқ) Мазкур муаммо билан шуғулланган
томирларидан, тушунчаларидан бири тилшуносларнинг якдиллик билан
эканлиги ҳамма замонларда қайта-қайта чиқарган хулосаларига кўра, инкор ҳам
таъкидланган. Фалсафада инкор ҳодисаси сўз бирикмаси, ҳам синтаксисга хос
абстракт тушунча сифатида таърифу категория ҳисобланади. Зеро, турли инкор
тавсиф этилиб, сўнгра ҳаѐтда, табиатда воситалари ѐрдамида турли даражада
содир бўладиган тадрижий ўзгаришлар натижаларга эришиш мумкин.
асосида (масалан: буғдой донининг экилиб Тадқиқотчиларнинг барчаси эътироф
ўсимлик шаклига ўтиши ва, ниҳоят, этишганидек, немис тилида инкорни
бошоқнинг дон шаклида қайта намоѐн ифодаловчи у н и в е р с а л восита, nicht
бўлиши жараѐни мисолида) баѐн этилган. лексемаси ҳисобланади. Чунки у
Аммо грамматикада, яъни тил тўласинча қўшимча лексик маънолардан
қурилиши ҳақидаги таълимотда, инкор ҳоли бўлиб, гапда исталган гап бўлагига
ҳодисаси ўзининг ѐрқин ифода тааллуқли бўлиши мумкин. Агар nicht
воситаларига эга эканлиги билан яққол феъл (кесим) ни инкор этса, у ҳолда тўлиқ
кўзга ташланади ва ўз ифодасини топади. ифода этилади. Гарчи у гапдаги бирор гап
Таъкидлаш жоизки, инкор ҳодисасини, бўлагини инкор этгудек бўлса, унда инкор,
инкор категориясини тилшунослик нуқтаи қисман инкор деб аталади.
назаридан тадқиқ ва таҳлил этиш анъанаси Масалан: Er kommt nicht. Er kommt
узоқ тарихга бориб тақалади. nicht allein. Nicht er kommt, sondern sein
Бир қатор ҳинд-европа тилларида Bruder. Alle seine Söhne sind nicht
бўлгани каби ҳозирги замон немис тилида verheiratet. Nicht alle seine Söhne sind
тасдиқ ҳодисаси ҳеч қандай кўрсаткич verheiratet.
воситаларига эга бўлмаганидек, тасдиқни Атоқли германист-тилшунос
ифодаловчи махсус тил воситаларига ҳам Е.И.Шендельс мазкур инкор
эга эмас. Немис тили у ѐки бу даражада юкламасининг беш ҳолатда, яъни субъект,
грамматика доирасига ўтган ва инкорни ҳаракат номи, объект, аниқловчи ва
ифодаловчи тил воситаларига эга. равишлардан олдин қўлланилиши
Инкорни ифодалаш муаммоси хусусида кенг маълумот берган.
синтаксиснинг жуда кам ўрганилган, (Е.И.Шендельс, Deutsche Grammatik, М.,
таҳлил этилган соҳалари сирасига киради. Высшая школа, 1988, с.274-275).
Грамматик категория ҳисобланган инкор Барча тилларда мавжуд сўзлар
тил амалиѐтида яхши маълум бўлса-да, морфологик нуқтаи назардан тасниф
бироқ аниқ таъриф бериш қийин ҳодиса (классификация) қилинади, яъни сўз
ҳисобланади. Немис тилидаги инкор туркумларига ажратилади. Бироқ инкор
ҳодисаси билан Ҳ.Паул, О.Беҳагел, воситалари сўз туркуми сифатида шу

61