Page 63 - 2-2017

Хорижий филология. №2, 2017 йил

пайтгача эътироф этиб келинаѐтган сўз доим ясама сўз таркибидан ажратиб
туркумлари қаторидан ўзининг қатъий бўлмайди. Зеро, шундай сўзлар борки,
ўрнини эгалламаган. Биз инкор сўзларни ѐ уларни мутлақ ясама сўзлар қаторига
олмош, ѐ равиш каби сўз туркумлари қўшиб бўлмайди. Масалан: дегазация,
сирасига кирувчи элемент, лексик деструкция, демонстрация.
бирликлар тарзида қўлланилиши ҳақидаги “А...” инкор юкламаси. У ҳар доим
фикр-мулоҳазаларни учратамиз. Ҳатто ҳосил бўладиган ясама сўзнинг бошида
nicht инкор сўзининг инкор юклама муқим ўринда туради. Маслан: азот,
сифатида қўлланилиши хусусида алогизм, аморализм, анормал (рангсиз
тадқиқотчиларнинг якдиллигига гувоҳ газ, мантиқсизлик, ахлоқсизлик, меъѐрсиз)
бўламиз. каби. “А...” инкор юкламаси бир қатор
Инкор сўзлар (воситалар)нинг инкор маъносига эга бўлган ясама сўзлар,
лексик-семантик қўлланилиши, сўз ясовчи айниқса улар унли ҳарфлар билан
воситалар сифатидаги хусусиятлари, гап ва бошланган бўлса, an- префикси, аниқроғи
ясама сўзлардаги ўрнига кўра, ҳамда келиб an- инкор юкламаси шаклида қўлланилади.
чиқиши жиҳатидан турли-туман Масалан: анамини, анаминоти,
гуруҳларга мансублигини кўрамиз. анастигмат, анаэробы, ангидрид,
Масалан, ҳозирги немис тилида анемия, анергия, анортит, анофтальм,
инкорни ифодаловчи сўзларни икки анурия каби сўзлар бунга мисол бўла
гуруҳга бўлиш мумкинлигини таъкидлаш олади.
лозим. Биринчидан, соф немисча инкор Луғатда қайд этилишича, de-
сўзлар (nicht, nein, kein, nie, niemand каби префикси (олд қўшимча) бўлиб, икки
олмош ва равишлар), иккинчидан, a-, de-, маънони ифодалайди:
re- каби интернационал инкор юкламалар, а) (бирор нарсани бошқасидан)
бошқача айтганда, префикслар. ажратиш (отделение), узоқлаштириш
Инкор юкламалари, аввало, сўз (удаление), бекор қилиш маъносини; б)
ясовчи восита сифатида намоѐн бўлади, паст томонга йўналтирилган ҳаракат;
тилнинг сўз бойлигини орттирувчи восита камайтириш маъносини ифодалайди.
ҳисобланади. Масалан: авитаминоз, азот, Масалан: деаэрация (эриб кетган газни
алогизм, аморализм, ангидрид; дегазация, суюқлик таркибидан ҳайдаш, йўқотиш);
дезинфекция, дезинформация, дегазация жойларни, кийимларни,
дезинтеграция, деквалификация, қуролларни зарарсизлантириш учун
деноминация, деструкция, деформация, заҳарли газларни йўқотиш бўйича чора-
децентрализация; реакция, тадбирлар; дегельментизация,
реконструкция, ремилитаризация, дегидрогенизация, дегуммирование;
реорганизация, репродукция, реэкспорт, Де- приставкаси кўпинча унли
реэмиграция ва ҳ.к. билан бошланувчи сўзлар билан
Қуйида биз ҳозирги немис тилида бирикканда одатда дез- шаклида
амалда қўлланилиб келинаѐтган a-, de-, re- қўлланилади ва де- приставкаси қандай
каби инкор юкламалари воситасида ҳосил маъноларни ифодаласа, шундай
бўлган ясама сўзлар борасидаги фикр- маъноларни ифодалайди. Масалан:
мулоҳазаларимизни баѐн қиламиз ва дезаминирование, дезинфекция,
уларнинг ўзбек тилида ифодаланиш дезинтеграция, дезинформация,
усулларини эътиборингизга ҳавола этамиз. дезинсекция, дезодорация,
Мазкур инкор воситалари ҳар доим дезорганизатор.
ясама сўзлар таркибида ўзларининг қатъий Де- риставкаси ҳам, худди бошқа
ўрнига эгалиги билан характерланади. инкор приставкалари сингари, ҳар доим
Улар ҳамиша сўз бошида келади. Уларни инкор маъноли сўзлар ясалишига хизмат
ҳам бошқа инкор воситалари каби ҳар қилавермайди. Бу ҳолни луғатларда қайд

62